«Χαρτογραφώντας τον Διαφωτισμό: Τα Πνευματικά Δίκτυα και η Διαμόρφωση της Γνώσης στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια»

ΈρευναΗμερίδαΑποτελέσματα ΈρευναςΣύντομα ΒιογραφικάΔημοσιεύσεις

Mapping the Enlightenment: A European scholarly flows digital cartography project

https://mapping-the-enlightenment.org/

Συνοπτική Περιγραφή Έρευνας

Ποιος είναι ο ρόλος των πνευματικών και γεωγραφικών ταξιδιών των λογίων της περιφέρειας στη διαδικασία διαμόρφωσης της γνώσης κατά την περίοδο του Διαφωτισμού; Με ποιόν τρόπο μπορεί το πεδίο των digital humanities να συνεισφέρει, να ενισχύσει ή να αλλάξει την εικόνα την οποία έχουμε για τη διαδικασία διαμόρφωσης της γνώσης κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού;

Η χρήση εργαλείων ψηφιακής και διαδραστικής χαρτογραφίας για την οπτικοποίηση, διερεύνηση και ανάλυση δεδομένων γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής στο πεδίο των digital humanities, επεκτείνοντας τις δυνατότητες της διαδικτυακής γεωαπεικόνισης. Αν και ήδη έχουν κάνει την εμφάνιση τους ενδιαφέρουσες ακαδημαϊκές δικτυακές πλατφόρμες, η τωρινή εμπειρία της ιστορικής δικτυακής χαρτογραφίας δεν είναι ιδιαιτέρως αναπτυγμένη έτσι ώστε να μπορεί να προσφέρει αναλυτική λειτουργικότητα και να συνδυάσει την κριτική ιστορική έρευνα με τις ψηφιακές τεχνολογίες με αποτελεσματικό τρόπο.

Βασισμένη στη σύγκλιση των πιο πρόσφατων επιτευγμάτων στη ψηφιακή χαρτογραφία και των πιο καινοτόμων ιστοριογραφικών επιχειρημάτων σχετικά με την ιστορική αναπαράσταση του Διαφωτισμού, η προτεινόμενη ερευνητική ομάδα στοχεύει στην ανάπτυξη ενός φιλικού προς τον χρήστη ιστότοπου διαδραστικών και δυναμικών ιστορικών χαρτών. Εν συντομία, η ομάδα θα δουλέψει πάνω στην οπτικοποίηση των πνευματικών και γεωγραφικών δικτύων τα οποία αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα από τους ελληνόφωνους λόγιους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τους Πορτογάλους estrangeirados, τους Ισπανούς pensionados και τους Σκανδιναβούς λόγιους. Η μελέτη θα βασιστεί στις πιο πρόσφατες καινοτομίες στο πεδίο της ψηφιακής χαρτογραφίας με στόχο την ανάπτυξη ενός εύχρηστου διαδραστικού ιστότοπου πολυεπίπεδων δυναμικών χαρτών, στον οποίο θα απεικονίζονται τα δρομολόγια των λογίων αυτών και οπτικά θα αναπαριστώνται τα δίκτυα μεταξύ των πνευματικών κέντρων και περιφερειών της περιόδου. Αυτός ο διαδραστικός ιστότοπος θα δείχνει με απλό και αποτελεσματικό τρόπο πώς τα πνευματικά δίκτυα τη Ευρωπαϊκής περιφέρειας του 17ου και 18ου αιώνα συνέβαλλαν στη διαδικασία διαμόρφωσης της γνώσης κατά την περίοδο του Διαφωτισμού.

Το θεωρητικό υπόβαθρο της μελέτης βασίζεται στην ιστορία της επιστήμης. Ακολουθώντας την ιδέα ότι το σύστημα γνώσης στην Ευρώπη διαμορφώθηκε σταδιακά μέσω μίας δυναμικής και πολυεπίπεδης διαδικασίας, η μελέτη θα βασιστεί στην έννοια «moving localities» την οποία εισήγαγαν οι ιστορικοί της ακαδημαϊκής ομάδας STEP (Επιστήμη και Τεχνολογία στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια). Η μελέτη θα συνδυάσει τις θεωρίες των ιστορικών αυτών, με τα πιο πρόσφατα επιτεύγματα στο πεδίο της ψηφιακής χαρτογραφίας με στόχο να δημιουργήσει ένα ιστότοπο ιστορικών χαρτών, βάσει του οποίου θα αναδεικνύεται η κατανόηση της ανάδυσης της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας ως η έκφραση μίας δυναμικής γεωγραφίας. Προτείνοντας μία καινοτόμα εικόνα της διαμόρφωσης της γνώσης κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού, η παρούσα μελέτη στοχεύει να εισέλθει δυναμικά στην τρέχουσα εμπειρία των digital humanities και να προτείνει μία καλύτερη κατανόηση του ρόλου των πνευματικών ροών της περιφέρειας. Επίσης, στοχεύει με μοναδικό τρόπο να συνδυάσει τις πιο πρόσφατες πρωτοποριακές τεχνολογίες στην ψηφιακή χαρτογράφηση και θα προτείνει καινοτόμους τρόπους αποθήκευσης, μεταφοράς, απεικόνισης και διερεύνησης των ιστορικών δεδομένων. Ο απώτερος σκοπός της ερευνητικής πρότασης είναι να καταφέρει να επηρεάσει και άλλους ερευνητές και να κινητοποιήσει νέες μελέτες στο πεδίο των digital humanities αλλά και άλλων συγγενικών πεδίων.

Η έρευνα της ομάδας Γκουνταρούλη-Ρούτση-Πατηνιώτη ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

Workshop

“Presentation of the MtE project (work-in progress) and Future Steps”

Monday, 11 September 2017
The Ionic Center, Lisiou 11, 105 56, Plaka, Athens, Greece

The workshop is part of the research project «Mapping the Enlightenment: Intellectual Networks and the Making of Knowledge in the European Periphery» funded by The Research Centre for the Humanities (RCH) for the year 2017.

Agenda

17:00 – 17:10 Welcome and Introductions

17:10 – 17:30 (20 minutes, including Discussion)

Chair: Eirini Goudarouli

Speaker: Despoina Valatsou: «Digital Humanities and History of Science: intersections of doing»

17:30 – 17:50 (20 minutes, including Discussion)

Chair: Vassilis Routsis

Speaker: Giorgos Vlahakis: «Enlightenment and natural philosophy during the 18th century. The invisible networks»

17:50 – 18:00 Break

18:00 – 18:45 (45 minutes, including Discussion)

Chair: Despoina Valatsou

Speakers:

Eirini Goudarouli, Vassilis Routsis, Manolis Patiniotis: «Mapping the Enlightenment: Intellectual Networks and the Making of Knowledge in the European Periphery»

– Eirini on the general context of the project

– Manolis on the historical research

– Vassilis on the technical details

18:45 – 19:00 Break

19:00 – 19:30 (30 minutes, including Discussion)

Chair: Manolis Patiniotis

Speakers:

Ana Simões, João Machado, José Avelãs Nunes: «A digital humanities approach to the circulation of Portuguese estrangeirados during the Enlightenment: networks and mapping»

– Ana on the historical research which provided the background to this DH exercise

– João & José on the DH tools, their implementation, advantages and disadvantages

19:30 – 19:45

Chair: Manolis Patiniotis

General Discussion

Participants

Ερευνητικό Πρόγραμμα: «Χαρτογραφώντας τον Διαφωτισμό: Τα Πνευματικά Δίκτυα και η Διαμόρφωση της Γνώσης στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια»

Ιστότοπος: https://mapping-the-enlightenment.org/

Ερευνητική Ομάδα: Βασίλης Ρούτσης, Δρ. Ειρήνη Γκουνταρούλη, Αναπλ. Καθηγητής Μανώλης Πατηνιώτης

Το ερευνητικό πρόγραμμα «Χαρτογραφώντας τον Διαφωτισμό: Τα Πνευματικά Δίκτυα και η Διαμόρφωση της Γνώσης στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2017, με την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

Εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια οι μελετητές των ανθρωπιστικών επιστημών έχουν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χρήση εργαλείων από τον χώρο των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας για την οπτικοποίηση της ιστορικής πληροφορίας. Στο πεδίο των digital humanities, και πιο συγκεκριμένα, στην ερευνητική περιοχή της ψηφιακής και διαδραστικής χαρτογραφίας γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής η οπτικοποίηση, διερεύνηση και ανάλυση δεδομένων με σκοπό την αναπαράσταση των πνευματικών δικτύων και ροών στη διάρκεια κρίσιμων ιστορικών μεταβάσεων, όπως είναι η Αναγέννηση, η Επιστημονική Επανάσταση και ο Διαφωτισμός.

Τα τελευταία χρόνια, η χρήση εργαλείων ψηφιακής χαρτογραφίας για τη διαχείριση και αναπαράσταση της ιστορικής πληροφορίας, έδωσε νέες δυνατότητες στη διαδικτυακή γεω-απεικόνιση αλλά και στην ιστοριογραφική και ιστορική μελέτη του Διαφωτισμού. Ωσόσο, αν και έχουν κάνει την εμφάνιση τους ενδιαφέρουσες ακαδημαϊκές δικτυακές πλατφόρμες, οι δυνατότητες αυτές δεν έχουν αξιοποιηθεί επαρκώς, ώστε να συνδυαστεί η κριτική ιστορική έρευνα με τις ψηφιακές τεχνολογίες. Επιπλέον, το ενδιαφέρον των προγραμμάτων ψηφιακής χαρτογραφίας που έχουν αντικείμενο τα πνευματικά δίκτυα των λογίων του 17^ου και 18^ου αιώνα, επικεντρώνεται αποκλειστικά στις πνευματικές ροές τις κεντρικής Ευρώπης με αποτέλεσμα να μην μπορεί να προσφέρει μια ολοκληρωμένη και περιεκτική ψηφιακή απεικόνιση των δικτύων του Διαφωτισμού.

Η ερευνητική ομάδα κατά τη διάρκεια του προγράμματος «Χαρτογραφώντας τον Διαφωτισμό: Τα Πνευματικά Δίκτυα και η Διαμόρφωση της Γνώσης στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια», προκειμένου να απαντήσει στις δύο αυτές προκλήσεις, επιχειρεί να επεξεργαστεί μία καινοτόμα προσέγγιση στη διαμόρφωσης της γνώσης στην περιφέρεια της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του 17^ου και του 18^ου αιώνα μέσω της χρήσης πρωτοποριακών διαδραστικών τεχνολογιών της ψηφιακής χαρτογραφίας.

Στο κείμενο που ακολουθεί, θα παρουσιαστεί εκτενώς η πορεία της έρευνας από την έναρξη της χρηματοδότησης την οποία η ερευνητική ομάδα έλαβε από το Κέντρο Έρευνας Ανθρωπιστικών Επιστημών, τον Ιανουάριο του 2017, μέχρι και τη λήξη του προγράμματος, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Ξεκινώντας από μία εκτενή αναφορά στο θεωρητικό πλαίσιο εντός του οποίου έλαβε χώρα η έρευνα, το κείμενο περνά στη αναλυτική παρουσίαση της συλλογής και διαχείρισης των ιστορικών δεδομένων, αλλά και της ανάπτυξης του ψηφιακού εργαλείου. Στο τέλος, γίνεται σύντομη αναφορά στις μεθόδους δημοσιοποίησης της έρευνας που ακολούθησε η ερευνητική ομάδα αλλά και στην απήχηση της παρούσας έρευνας στη διεθνής κοινότητα των Digital Humanities.

Το Θεωρητικό πλαίσιο της μελέτης και τα Ερευνητικά Ερωτήματα

Η παρούσα μελέτη είναι βασισμένη στη σύγκλιση των πιο πρόσφατων επιτευγμάτων στη ψηφιακή χαρτογραφία με τις νεότερες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις στο ζήτημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Κύριος στόχος της ερευνητικής ομάδας ήταν η ανάπτυξη ενός φιλικού προς τον χρήστη ιστότοπου διαδραστικών και δυναμικών ιστορικών χαρτών για την οπτικοποίηση των πνευματικών και γεωγραφικών δικτύων τα οποία αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του 17^ου και 18^ου αιώνα από τους ελληνόφωνους λόγιους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτός ο διαδραστικός ιστότοπος δείχνει με απλό και αποτελεσματικό τρόπο πώς τα πνευματικά δίκτυα της Ευρωπαϊκής περιφέρειας του 17ου και 18ου αιώνα συνέβαλαν στη διαμόρφωση της γνώσης κατά την περίοδο του Διαφωτισμού.

Το θεωρητικό υπόβαθρο της μελέτης προέρχεται από την ιστορία της επιστήμης. Ακολουθώντας την ιδέα ότι η νέα γνώση στην Ευρώπη διαμορφώθηκε σταδιακά μέσω μίας δυναμικής και πολυεπίπεδης διαδικασίας, η μελέτη βασίστηκε στην έννοια των «κινούμενων τοπικοτήτων», την οποία εισηγήθηκαν οι ιστορικοί της ομάδας STEP (Science and Technology in the European Periphery). Οι ερευνητές αυτής της ομάδας μελέτησαν τα δίκτυα, τα οποία προέκυψαν από τα επιστημονικά ταξίδια των λογίων του 17^ου και 18^ου αιώνα από την περιφέρεια της Ευρώπης, (Πορτογαλία, Ισπανία, ελληνόφωνες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κ.λπ.), προς το «κέντρο». Από τη μελέτη αυτή προέκυψε ένας αριθμός ερωτημάτων σχετικά με την εμφάνιση της νεότερης επιστήμη στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια, κυρίως σε σχέση με τους τρόπους μετάδοσης και οικειοποίησης των νέων ιδεών και πρακτικών. Εν συντομία, οι ερευνητές της ομάδας STEP επεσήμαναν την ανάγκη διαμόρφωσης μιας προσέγγισης στο πλαίσιο της οποίας οι λόγιοι μελετώνται ως ενεργοί πνευματικοί παράγοντες που αναπτύσσουν στρατηγικές οικειοποίησης (strategies of appropriation) και παραγωγής νέας γνώσης, και όχι ως παθητικοί δέκτες της «έτοιμης επιστήμης» του κέντρου. Σε αυτό το πλαίσιο οι ιδέες, θεωρίες και πρακτικές οι οποίες δημιουργούνται στο κέντρο των πνευματικών δικτύων ταξιδεύουν στην περιφέρεια μέσω μίας διαδικασίας, η οποία εμπλέκει στοιχεία από τις τοπικές πνευματικές παραδόσεις της κάθε τοπικότητας, και ενεργοποιεί έναν πνευματικό διάλογο από τον οποίο προκύπτουν διανοητικές καινοτομίες.

Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να συνδυάσει την ιστοριογραφική προσέγγιση των μελών της κοινότητας STEP, με τα πιο πρόσφατα επιτεύγματα στο πεδίο της ψηφιακής χαρτογραφίας, με κύριο στόχο τη δημιουργία ενός ιστότοπου ιστορικών διαδραστικών χαρτών. Στην παρούσα φάση οι χάρτες θα απεικονίζουν τις μετακινήσεις των λογίων που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του ελληνικού επιστημονικού στοχασμού του 17^ου και του 18^ου αιώνα. Απώτερος στόχος είναι η ενσωμάτωση και η ψηφιακή απεικόνιση στοιχείων που αφορούν τις μετακινήσεις λογίων και από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής περιφέρειας ούτως ώστε να δοθεί η δυνατότητα στους ερευνητές να προσεγγίσουν την ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας υπό το πρίσμα μίας δυναμικής γεωγραφίας που υπερβαίνει τις εδραιωμένες γεωπολιτικές και πολιτισμικές ιεραρχίες του δυτικού κανόνα.

Τεχνολογική Ανάπτυξη του Ψηφιακού Εργαλείου

Η τεχνική υλοποίηση του εργαλείου απεικόνισης των ταξιδιών των Ελληνόφωνων λογίων του 17^ου και 18^ου αιώνα αποτέλεσε μια δημιουργική αλλά και χρονοβόρα διαδικασία καθώς, όπως θα αναλυθεί στην ενότητα 4, οι φιλοδοξίες ήταν εξαρχής πολύ υψηλές. Σκοπός του προγράμματος ήταν να δημιουργηθεί ένα εργαλείο οπτικοποίησης που θα προσέφερε πλήθος δυνατοτήτων και ταυτόχρονα μεγάλη ευκολία χρήσης. Για να επιτευχθεί αυτό χρησιμοποιήθηκε η πιο σύγχρονη τεχνολογία διαδραστικών χαρτών που είναι διαθέσιμη και αναπτύχθηκε ένα εργαλείο με αυτόνομη δομή πλαισίου (framework), το οποίο αξιοποίησε μερικές από τις πιο καινοτόμες βιβλιοθήκες ελεύθερου λογισμικού στον τομέα της ψηφιακής οπτικοποίησης και χαρτογράφησης.

Η δημιουργία του εργαλείου μπορεί σχηματικά να περιγραφεί σε πέντε στάδια: σχεδιασμός, τεχνική και πρωτογενής υλοποίηση, βάση δεδομένων, ανάπτυξη κώδικα και τεχνικός έλεγχος. Το πρώτο στάδιο αφορά τον σχεδιασμό, και ουσιαστικά, ξεκίνησε ήδη πριν από την έναρξη της χρηματοδότησης. Μελετήθηκε η μορφή των δεδομένων σχετικά με τα επιστημονικά ταξίδια των ελληνόφωνων λογίων, που είχαν ήδη συγκεντρωθεί, και αναζητήθηκαν οι καταλληλότεροι τρόποι μετατροπής τους σε μια σύγχρονη βάση δεδομένων. Επιπλέον, η ομάδα πραγματοποίησε έρευνα πάνω στις τεχνολογικές εξελίξεις της ψηφιακής διαδραστικής χαρτογραφίας βάσει της οποίας επιλέχθηκαν οι βασικές βιβλιοθήκες ελεύθερου λογισμικού. Τέλος, μετά από ενδελεχή έρευνα των επιλογών που υπήρχαν σχετικά με την φιλοξενία της ιστοσελίδας και του εργαλείου επιλέχθηκε η λύση των virtual servers της πλατφόρμας Okeanos της ΕΔΕΤ.

Στο δεύτερο στάδιο έλαβε χώρα η πρωτογενής υλοποίηση. Αρχικά εξασφαλίστηκε η παροχή τριών virtual server από την πλατφόρμα Okeanos για τη δημιουργία μιας συστοιχίας εξυπηρετητών τύπου Production – Staging – Development. Και στους τρεις εγκαταστάθηκε το απαραίτητο λογισμικό και έγινε εκτενής παραμετροποίηση του συστήματος (firewall, θύρες, διαχείριση μνήμης κλπ.). Στους δύο πρώτους χρησιμοποιήθηκε το λειτουργικό Windows Server 2012 R2, ενώ για τον development επιλέχθηκε Linux (Ubuntu Server) ώστε να δημιουργηθεί μια γέφυρα πιθανής πλήρους μετάβασης σε περιβάλλον Linux στο μέλλον. Ο development server αποτέλεσε το βασικό περιβάλλον στο οποίο δημιουργήθηκε η εφαρμογή. Από εκεί οι αλλαγές περνάνε στον staging server όπου μετά από έλεγχο ποιότητας, κλωνοποιούνται στον Prodcution Server. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία του ιστότοπου και του εργαλείου κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του. Ο production server είναι ο μόνος από τους τρεις εξυπηρετητές ο οποίος είναι προσπελάσιμος και διαθέσιμος μέσω διαδικτύου. Οι άλλοι δύο, βρίσκονται πίσω από firewall και είναι διαθέσιμοι μόνο στον διαχειριστή του συστήματος. Ο ιστότοπος συμμορφώνεται με τα πιο αυστηρά πρότυπα ασφάλειας και παρότι δεν ζητούνται ούτε αποθηκεύονται πουθενά προσωπικά δεδομένα των επισκεπτών, εγκαταστάθηκε πρωτόκολλο κρυπτογράφησης SSL το οποίο και παραμετροποιήθηκε ώστε να παρέχει τη μέγιστη δυνατή κρυπτογράφηση (αξιολόγηση A+, βλ. Εικόνα 1).

Ο εξυπηρετητής που χρησιμοποιήθηκε είναι η τελευταία έκδοση Apache 2.4 στα 64bit. Οι παράμετροι του server προσαρμόστηκαν βάσει των εκτιμήσεων για την αναμενόμενη επισκεψιμότητα,και το είδος συνδιαλλαγής μεταξύ χρηστών και εξυπηρετητή. Επιπλέον εγκαταστάθηκαν και παραμετροποιήθηκαν βιβλιοθήκες για την ασφάλεια του server κ.λπ. όπως π.χ. το ModSecurity. Η γλώσσα προγραμματισμού που χρησιμοποιήθηκε για την εφαρμογή του εργαλείου πάνω στο server είναι PHP. Η PHP, ειδικά στις τελευταίες της εκδόσεις, προσφέρει υψηλή ταχύτητα και δυνατότητες για αντικειμενοστραφή προγραμματισμό, ενώ είναι ανοιχτού λογισμικού υποστηριζόμενη από μια εξαιρετικά μεγάλη κοινότητα προγραμματιστών. Όλο το υποστηρικτικό λογισμικό αναβαθμίζεται συνεχώς ώστε να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη λειτουργία του εργαλείου και με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα και ασφάλεια.

Το τρίτο στάδιο περιλάμβανε τη μετατροπή της ψηφιακής πληροφορίας σε σύγχρονη μορφή και τη δημιουργία της βάσης δεδομένων. Το πρωτογενή δεδομένα εμπεριέχονταν σε μια βάση δεδομένων Access 95 η οποία δεν είναι πλέον προσπελάσιμη από τα πιο μοντέρνα πακέτα. Το πρόβλημα της «ψηφιακής απαρχαίωσης» (digital obsolescence) αντιμετωπίστηκε μέσω της χρησιμοποίησης παλαιότερων εκδόσεων της Access οι οποίες διαδοχικά μετέτρεψαν τα δεδομένα σε νεότερη μορφή που υποστηρίζεται από τις εκδόσεις Microsoft Office 2010 κι έπειτα. Στο πλαίσιο της μετατροπής υπήρξαν προβλήματα με την κωδικοποίηση (encoding) των ελληνικών γραμματοσειρών τα οποία αντιμετωπίστηκαν. Η βάση φορτώθηκε στην PostgreSQL η οποία αποτελεί μία από πιο ανεπτυγμένες open-source SQL σχεσιακές βάσεις δεδομένων (Relational Database Management System, RDBMS) που είναι διαθέσιμες. Επιλέχθηκε έναντι άλλων δημοφιλών λύσεων όπως για παράδειγμα της MySQL, επειδή προσφέρει απαράμιλλη υποστήριξη σε γεωγραφικά στοιχεία μέσω βιβλιοθηκών όπως η PostGIS.

Η δομή της αρχικής βάσης δεδομένων δεν ήταν η κατάλληλη προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σε ένα σύγχρονο αμφίδρομο περιβάλλον στο διαδίκτυο. Υπό το πρίσμα αυτό έγινε μια σημαντική αναδόμηση των δεδομένων και κανονικοποίηση των πινάκων ώστε να εξασφαλιστεί πως η κάθε πληροφορία δεν επαναλαμβάνεται άσκοπα, είναι δηλαδή μοναδική και σωστά συσχετιζόμενη με τις υπόλοιπες. Η βάση δεδομένων πήρε την τελική μορφή και δημιουργήθηκαν οι κατάλληλοι πίνακες αναζήτησης (look-up tables) και συγκεντρωτικοί πίνακες (pivot tables) για να επιταχύνουν συχνώς χρησιμοποιούμενα ερωτήματα (queries). Μέσα από την διαδικασία αναδόμησης προστέθηκε η δυνατότητα υποστήριξης πολλαπλών μεταφράσεων, ενώ προστέθηκαν και οι λεγόμενες ‘υπερ-κατηγορίες’ για μερικούς τύπους δεδομένων προκειμένου να διευκολύνουν την αναζήτηση πληροφορίας (βλ. Εικόνα 2). Ακόμα, προστέθηκαν οι GIS γεωγραφικές συντεταγμένες για κάθε σημείο του χάρτη χρησιμοποιώντας το σύστημα WGS 84 Web Mercator, κι έγιναν οι μεταφράσεις στα Αγγλικά που αποτελεί και τη βασική γλώσσα του εργαλείου καθώς απευθύνεται στη διεθνή κοινότητα. Έγινε ενεργοποίηση όλων των γεωγραφικών στοιχείων σε μορφή PostGIS ώστε η προσπέλασή τους να επιτυγχάνεται ταχύτερα κι ευκολότερα, ενώ παράλληλα συσχετίστηκαν με το λογισμικό GeoServer το οποίο δρα επικουρικά στην διεκπεραίωση περισσότερο χρονοβόρων διαδικασιών.

Η επιλογή του αρθρωτού συστήματος διαχείρισης περιεχομένου (Content Management System, CMS) έγινε με βάση τα εξής κριτήρια: i) να υποστηρίζει PHP και PostgreSQL, ii) να έχει σύγχρονη αρχιτεκτονική, iii) Να είναι μικρό σε μέγεθος, παραμετροποιήσιμο και όχι πολύπλοκο, iv) Να προσφέρει ευελιξία κι εύκολη προσαρμογή του εργαλείου για τους χάρτες στο σύστημα CMS. Για τους λόγους αυτούς απορρίφθηκαν δημοφιλείς λύσεις όπως π.χ. WordPress ή Drupal καθώς δεν ήταν κατάλληλα για τους σκοπούς του συγκεκριμένου εγχειρήματος, έχουν πεπαλαιωμένη αρχιτεκτονική, δεν είναι μικρά σε μέγεθος, είναι πολύπλοκα για backend development κλπ. Αντίθετα το Bolt CMS κάλυπτε τις περισσότερες ανάγκες και προσδοκίες του εγχειρήματος στην παρούσα φάση του και για αυτό επιλέχθηκε. Να σημειωθεί πως το εργαλείο για τους χάρτες διαθέτει αυτονομία, αναπτύχθηκε χωριστά από το CMS κι ενώ συνυπάρχει αρμονικά, είναι σχεδιασμένο ώστε να μπορεί να μεταφερθεί σε άλλο σύστημα εφόσον χρειαστεί.

Το τέταρτο στάδιο αφορά την ανάπτυξη του κώδικα που έγινε παράλληλα τόσο στην πλευρά του εξυπηρετητή / server-side όσο και στην πλευρά του χρήστη / client-side (βλ. Εικόνα 3). Στην πρώτη περίπτωση χρησιμοποιήθηκε η γλώσσα προγραμματισμού PHP με βάση αντικειμενοστρεφή προγραμματισμό (Object-Oriented Programming, OOP) και Model-View-Controller (MVC) μοντέλο αρχιτεκτονικής λογισμικού. Ο κώδικας στην ουσία αποτελεί το διαμεσολαβητή στην τροφοδότηση της πληροφορίας και την επικοινωνία μεταξύ του τελικού χρήστη και της βάσης δεδομένων. Στην πλευρά του χρήστη, χρησιμοποιήθηκαν HTML5, CSS3 και JavaScript στα πρότυπα του ECMAScript 5 για μεγαλύτερη συμβατότητα με παλαιότερους ή mobile browsers. Η υποστήριξη διαδραστικών χαρτών και ψηφιακής οπτικοποίησης δεδομένων βασίζεται στις βιβλιοθήκες Leaflet.js και D3.js. Η επικοινωνία μεταξύ των κινήσεων του χρήστη και του εξυπηρετητή είναι ασύγχρονη και επιτυγχάνεται με τη χρήση της τεχνολογίας Ajax (Asynchronous JavaScript And XML) με αντικείμενα JSON (JavaScript Object Notation) και GeoJSON.

Σχεδόν όλες οι λειτουργίες του διαδραστικού εργαλείου δημιουργήθηκαν εξολοκλήρου και αποκλειστικά για τους σκοπούς του προγράμματος και για το λόγο αυτό γράφτηκαν συνολικά περισσότερες από 10000 γραμμές κώδικα (server-side και client-side).

Από τα τέλη Νοεμβρίου πραγματοποιείται ο τεχνικός έλεγχος κι έχει δοθεί ελεγχόμενη πρόσβαση σε συγκεκριμένα άτομα προκειμένου να ανακαλύψουν τυχόν ατέλειες ή προβλήματα. Το εργαλείο αναμένεται να ανοίξει για το κοινό περίπου στα τέλη Δεκεμβρίου 2017.

Ακολουθούν, συνοπτικά τα βήματα της τεχνικού σχεδιασμού και της ανάπτυξης του ψηφιακού εργαλείου:

Δημιουργία εικονικών εξυπηρετητών (virtual servers) στην υπηρεσία Okeanos
Εγκατάσταση, παραμετροποίηση και βελτιστοποίηση του λογισμικού. Πιο συγκεκριμένα:
- PostgreSQL 10 ως βάση δεδομένων
- PostGIS4 για ανάλυση των γεωγραφικών δεδομένων
- GeoServer για εξυπηρέτηση χαρτών και vector layers
- Apache Server4 ως ο βασικός εξυπηρετητής για την ιστοσελίδα
- PHP2 ως γλώσσα προγραμματισμού από την πλευρά του εξυπηρετητή
- Bolt CMS ως σύστημα διαχείρισης περιεχομένου
- Piwik Analytics για την ανάλυση της επισκεψιμότητας στην ιστοσελίδα
Αγορά του domain name mapping-the-enlightenment.org για τρία χρόνια καθώς και αγορά SSL certificate (https) για το ίδιο χρονικό διάστημα
Μετατροπή της αρχικής βάσης δεδομένων από Access 95 σε νεότερη μορφή και εισαγωγή των δεδομένων στην PostgreSQL.
Καθαρισμός διπλών εγγραφών κλπ. Πολλαπλές μετατροπές των δεδομένων στη βάση και πλήρης κανονικοποίηση (normalisation) των πινάκων. Συνολικά η βάση αναπτύχθηκε από 4 πίνακες σε πάνω από 15.
Κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση των δεδομένων, δημιουργία νέων υπερ-κατηγοριών για την ευκολότερη αναζήτηση πληροφοριών
Μετάφραση των ελληνικών ονομάτων, κατηγοριών και πληροφοριών στα αγγλικά.
Παραμετροποίηση του Windows Server 2012 για την ασφαλή εξυπηρέτηση του ιστότοπου και του εργαλείου για τους χάρτες.
Παραμετροποίηση του Bolt CMS για τις ανάγκες του project
Παραμετροποίηση του GeoServer για τις ανάγκες του εργαλείου για τους χάρτες.
Ανάπτυξη του κώδικα για το εργαλείο χαρτών. Συνολικά μέχρι την παρούσα φάση έχουν γραφτεί πάνω από 10,000 γραμμές κώδικα αποκλειστικά για το σκοπό αυτό. Η ανάπτυξη του κώδικα μοιράζεται μεταξύ server-side (PHP) και client-side (JavaScript) χρησιμοποιώντας την τελευταία τεχνολογία βιβλιοθηκών, όπως Leaflet.js, D3, JQuery κλπ. Η επικοινωνία μεταξύ των browser των χρηστών και του server όσον αφορά το εργαλείο χαρτών γίνεται δυναμικά με τον ασύγχρονο τρόπο επικοινωνίας Ajax για ομαλότερη εμπειρία χρήσης.

Λειτουργικότητα και Δυνατότητα των Χαρτών

Η ερευνητική ομάδα έδωσε μεγάλη έμφαση στη λειτουργικότητα και εμπειρία χρήσης του εργαλείου. Όλες οι πληροφορίες για τους ελληνόφωνους λόγιους του 17^ου και 18^ου αιώνα διατίθενται μέσα από το αμφίδρομο περιβάλλον χρήσης που παρέχει η ψηφιακή εφαρμογή, χωρίς να υπάρχουν ξεχωριστές σελίδες με διάσπαρτες πληροφορίες. Ο σχεδιασμός αυτός, βοηθάει ιδιαίτερα τον τελικό χρήστη αφού του επιτρέπει να εξερευνήσει και να βρει εύκολα τις πληροφορίες που επιθυμεί σε ένα ευχάριστο ενοποιημένο περιβάλλον, χωρίς να χρειάζεται να ανατρέξει σε επιπλέον ιστοσελίδες.. Το βασικό μενού βρίσκεται στην κάθετη μπάρα στο αριστερό μέρος της οθόνης η οποία αναδιπλώνεται όταν ο χρήστης χρησιμοποιήσει κάποιο από τα εικονίδια ενεργειών. Μέσα σε αυτήν οι επιμέρους λειτουργίες χωρίζονται σε ενότητες. Όλες οι ενότητες, αλλά και τα υπόλοιπα παράθυρα πληροφοριών, έχουν τη δυνατότητα απόσπασης, μετακίνησης, προσαρμογής μεγέθους, σμίκρυνσης κλπ. ώστε να μεγιστοποιούν την εμπειρία χρήσης.

Η απεικόνιση των ταξιδιών δεν είναι στατική πάνω σε σημεία-πόλεις στον χάρτη, αλλά γίνεται με τη μορφή ροών (flows) που έχουν προέλευση (origin) και προορισμό (destination). Επιπλέον, η ποιότητα και το είδος των ιστορικών δεδομένων επέτρεψαν το σχεδιασμό και ανάπτυξη της εφαρμογής με τέτοιο τρόπο ώστε να αναπαρίσταται τόσο ο χώρος όσο ο χρόνος, κάτι το οποίο δεν συναντάται συχνά σε αντίστοιχα DH projects. Σε αυτό το πλαίσιο, δημιουργήθηκε μια διαδραστική χρονογραμμή (timeline) μέσω της οποίας απεικονίζονται τα ταξίδια των λογίων στο χάρτη με την πάροδο του χρόνου. Επιπροσθέτως, η εφαρμογή επιτρέπει την απεικόνιση στατιστικών στοιχείων με βάση επιλεγμένες περιόδους, ενώ παρέχει και εξελιγμένα οπτικοποιημένα στοιχεία πάνω στον χάρτη όπως διαγράμματα, heatmaps, bubble-maps κλπ. Οι δυνατότητες αυτές επιτρέπουν να αποτιμηθούν οι γενικές τάσεις κάθε ιστορικής περιόδου.

Επιπλέον, όλες οι ιστορικές πληροφορίες μπορούν να συσχετιστούν με επιλεγμένα στοιχεία, όπως ονόματα λογίων, ονόματα πόλεων, λόγους μετακίνησης κλπ., ενώ παρέχεται και η δυνατότητα αναπαράστασης συγκεντρωτικών στατιστικών στοιχείων με τη βοήθεια γραφημάτων.

Η ψηφιακή εφαρμογή αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά στο πεδίο των Digital Humanities τόσο από τη σκοπιά του τεχνικού της υποβάθρου και της εμπειρίας χρήσης όσο και από τη σκοπιά της προτεινόμενης ιστοριογραφικής προσέγγισης. Υπό αυτή την έννοια, συμβάλλει ουσιαστικά στην προσπάθεια έναρξης ενός ακαδημαϊκού διαλόγου πάνω στην κυκλοφορία της γνώσης στα χρόνια του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και στην ανάδειξη πτυχών της ιστορίας της επιστήμης που παρέμειναν επί μακρόν αφανείς.

Δημοσιοποίηση της Έρευνας στη Διεθνής κοινότητα των Digital Humanities

Σημαντικό τμήμα του έργου της ερευνητικής ομάδας ήταν να συζητήσει την πορεία της έρευνας με τη διεθνή κοινότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ομάδα κατέθεσε πρόταση στο διεθνές συνέδριο Digital Humanities με τη φιλοδοξία να παρουσιάσει την έρευνα σε μια από τις σημαντικότερες επιστημονικές διοργανώσεις του χώρου. Η πρόταση έγινε δεκτή με αποτέλεσμα τον Αύγουστο του 2017 μέρος της ομάδας να ταξιδέψει στο Μόντρεαλ του Καναδά για να συμμετάσχει στο συνέδριο. Επίσης, τον Σεπτέμβριο του 2017, η ερευνητική ομάδα διοργάνωσε ένα workshop στην Αθήνα στο οποίο παρουσιάστηκε το ψηφιακό εργαλείο και συζήτησε τα επόμενα βήματα της έρευνας.

Εν συντομία, στις 4 Αυγούστου 2017, ο Βασίλης Ρούτσης και η Ειρήνη Γκουνταρούλη συμμετείχαν στο συνέδριο Digital Humanities 2017, όπου έδωσαν ομιλία με τίτλο Mapping the Enlightenment: A European scholarly flows digital cartography project. Στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://dh2017.adho.org/abstracts/182/182.pdf βρίσκεται η περίληψη της ομιλίας, τα ονόματα της ερευνητικής ομάδας, καθώς και αναφορά στη χρηματοδότηση του ΚΕΑΕ, όπως αυτά εμφανίζονται στο επίσημο βιβλίο του συνεδρίου. Στο τέλος της ομιλίας, οι δύο ομιλητές ενημέρωσαν ότι η ιστοσελίδα του προγράμματος https://mapping-the-enlightenment.org/ έχει ανοίξει και ενθάρρυναν τους παρευρισκόμενους να επισκεφτούν και να περιηγηθούν στην ιστοσελίδα για να ενημερωθούν για τις βασικές πληροφορίες του προγράμματος. Τα σχόλια των ειδικών οι οποίοι παρακολούθησαν την ομιλία της ομάδας ήταν ενθαρρυντικά και λειτούργησαν ως πολύτιμος οδηγός για τη συνέχεια της έρευνας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά το πέρας της ομιλίας παρατηρήθηκαν 33 μοναδικές επισκέψεις στην ιστοσελίδα του προγράμματος. Την επόμενη της ομιλίας παρατηρήθηκαν επιπλέον 37 μοναδικές επισκέψεις.

Επιπλέον, η ερευνητική ομάδα διοργάνωσε ένα workshop το οποίο έλαβε χώρα στις 11 Σεπτεμβρίου 2017 στην Αθήνα. Το workshop του συνεδρίου στόχευε:

Στη δημοσιοποίηση της ερευνητικής εργασίας στο ευρύ κοινό. Κατά τη διάρκεια του workshop έγινε επίδειξη της ιστοσελίδας με τους διαδραστικούς χάρτες, οι οποίοι απεικονίζουν τα ταξίδια των ελληνόφωνων λογίων της ευρωπαϊκής περιφέρειας που συνέβαλαν στη συγκρότηση και διάδοση της επιστημονικής γνώσης κατά την περίοδο του Διαφωτισμού.
Στην συνάντηση της ομάδας με την αντίστοιχη ερευνητική ομάδα από την Πορτογαλία η οποία εργάζεται στην ίδια ερευνητική περιοχή. Οι δύο ομάδες συζήτησαν για το ακαδημαϊκό πεδίο των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών και τους τρόπους με τους οοποίους αυτό μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη νέων μεθοδολογικών προσεγγίσεων στο χώρο της ιστορίας, της ανθρωπολογίας και της πολιτισμικής γεωγραφίας. Επίσης ανέπτυξαν διάλογο για πιθανές ερευνητικές συνεργασίες.
Στη δημιουργία ενός πλαισίου διαλόγου όπου ιστορικοί, κοινωνιολόγοι και ιστορικοί της επιστήμης και της τεχνολογίας θα συνομιλήσουνμε ανθρώπους προερχόμενους από τον χώρο των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών σχετικά με τους τρόπους που η ψηφιακη αναπαράσταση της ιστορικής πληροφορίας μπορεί να τροποποιήσει την κυρίαρχη αφήγηση για τον Διαφωτισμό και τη συγκρότηση του ευρωπαϊκού ιδεώδους.

Βιβλιογραφία (in English)

Bodenhamer, D.J., Corrigan, J. and Harris, T.M. (eds). (2010). ‘The Spatial Humanities: GIS and the Future of Humanities Scholarship’. Bloomington: Indiana University Press

Burdick, A., Drucker, J., Lunenfeld, P., Presner, T. and Schnapp, J. (2012). ‘Digital Humanities‘. MIT Press.

Duncan, A.S. (2016). ‘Online interactive thematic mapping: Applications and techniques for socio-economic research’. Computers, Environment and Urban Systems. vol. 57, pp. 106-117

Gavroglu, K., Patiniotis, M., Papanelopoulou, F., Simões, A., Carneiro, A., Diogo, M.P., Bertomeu-Sánchez, J.R., García, Belmar A. and Nieto-Galan, A. (2008). ‘Science and Technology in the European Periphery: Some historiographical reflections’. History of Science, vol. xlvi, pp. 153-175

Presner, T. and Shepard, D. (2015). ‘Mapping the Geospatial Turn’. In: Schreibman S., Siemens R. and Unsworth J. (eds). A New Companion to Digital Humanities. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, pp. 199-212

Raposo, P.M.P., Simões. A., Patiniotis, M., Bertomeu-Sánchez, J.R. (2014). ‘Moving Localities and Creative Circulation: Travels as Knowledge Production in 18th-Century Europe’. Centaurus, vol. 56, no. 3, pp. 167-188

Simões, A., Carneiro, A., Diogo, M.P. (eds). (2003). ‘Travels of Learning. A Geography of Science in Europe’. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers

Η Ειρήνη Γκουνταρούλη είναι μέλος της ερευνητικής ομάδας του Εθνικού Αρχείου της Μεγάλης Βρετανίας. Κύριο αντικείμενο της είναι η ψηφιακή έρευνα με έμφαση στα πεδία των digital humanities και digital archiving. Επιπλέον, η Ειρήνη είναι προσκεκλημένο μέλος της Ψηφιακής Eπιτροπής της Royal Historical Society και προσκεκλημένο μέλος της κλειστής ομάδας ‘Data Science and Digital Humanities’ του Ινστιτούτου Alan Turing.
Το 2015 έλαβε το διδακτορικό της από το τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο παρελθόν, υπήρξε επισκέπτρια ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και επισκέπτρια φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Προτού ξεκινήσει να εργάζεται στο Εθνικό Αρχείο της Μεγάλης Βρετανίας, η Ειρήνη δούλεψε ως ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Warwick, ενώ παράλληλα υπήρξε associate research fellow στο κολέγιο Birkbeck του Λονδίνου. Τέλος, καθ’όλη την περίοδο των μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών της, δούλεψε ως βοηθός ερευνήτρια στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Μανώλης Πατηνιώτης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών και Σύμβουλος Καθηγητής στο πρόγραμμα σπουδών Ευρωπαϊκός Πολιτισμός του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Διδάσκει ιστορία της Επιστημονικής Επανάστασης, Ιστορία των επιστημών και των τεχνικών στους νεότερους χρόνους, Ιστοριογραφία της επιστήμης και της τεχνολογίας και Ιστορία της νεότερης ελληνικής επιστήμης. Επίσης είναι υπεύθυνος του εργαστηρίου Digital Humanities του τμήματος ΙΦΕ. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την επίδραση της νευτώνειας φυσικής φιλοσοφίας σε ποικίλα διανοητικά περιβάλλοντα του 18^ου αιώνα, την οικειοποίηση της φυσικής φιλοσοφίας του 17^ου και 18^ου αιώνα από τους λογίους της ευρωπαϊκής περιφέρειας, τη σχέση της ιστορίας της επιστήμης με τις μετα-αποικιακές σπουδές, καθώς και τις εφαρμογές της πληροφορικής στην ιστορική έρευνα και την αναπαράσταση της ιστορικής πληροφορίας. Συμμετείχε στην δημιουργία των ψηφιακών βιβλιοθηκών Ελληνομνήμων και Κάτοπτρον (http://dlab.phs.uoa.gr/) και υπήρξε ιδρυτικό μέλος της διεθνούς ερευνητικής ομάδας για την ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας στην ευρωπαϊκή περιφέρεια (STEP, www.uoa.gr/step).

Επιλεγμένες πρόσφατες δημοσιεύσεις

‘Special Issue on Challenges and Prospects of Born-digital and Digitized Archives in the Digital Humanities’, edited by Lise Jaillant and Eirini Goudarouli, Archival Science (forthcoming in 2022)
‘Special Issue on Computational Archival Science’, edited by Mark Hedges, Richard Marciano and Eirini Goudarouli, ACM Journal on Computing and Cultural Heritage (forthcoming in 2021)
Themed volume: ‘Materialities of the Archive in a Digital Age’, edited by Dr Eirini Goudarouli and Prof Andrew Prescott, Proceedings of the British Academy, University of Oxford Press (accepted, to be published in 2021)
Book chapter: E Goudarouli, ‘Digital Innovation and Archival Thinking’, in A Wiggins and A Prescott (eds.), in Archives, Power, Truth, and Fiction volume, Oxford University Press (accepted, to be published in 2021)
White paper: McGillivray, Barbara et al. (2020), The challenges and prospects of the intersection of humanities and data science: A White Paper from The Alan Turing Institute
Article: E Goudarouli, A Sexton, J Sheridan, ‘The Challenge of the Digital and the Future Archive: Through the Lens of The National Archives UK’, Philosophy and Technology, Philosophy and Technology, 32 (1) pp. 173-183. 10.1007/s13347-018-0333-3 (online first 2018)
Μανώλης Πατηνιώτης, Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας: Ο ελληνικός επιστημονικός στοχασμός τον 17^ο και 18^ο αιώνα, Gutenberg, Αθήνα 2013.
Manolis Patiniotis, “Between the local and the global: History of science in the European periphery meets post-colonial studies”, Centaurus, 2013, 55: 361–384.
Manolis Patiniotis and Pedro M. P. Raposo, “Beyond Fixed Geographies: Moving Localities and the Making of Knowledge”, Technology and Culture, 2016, 57: 930-939.
Manolis Patiniotis and Sakis Gekas, “Greek Travelers in Eastern Europe at the end of the 18th Century: Shifting identities and the production of knowledge across borders”, Diasporas: Circulations, Migrations, Histoire, 2017, 29: 17-32.
Manolis Patiniotis, “Greece, Europe, and the making of the Enlightenment in the Periphery” in Marja Jalava, Stefan Nygård, Johan Strang (eds.), Decentering European Intellectual Space, Brill, Leiden-Boston 2018, 221-242.