Research Centre for the Humanities (RCH)
EN / ΕΛ
EN / ΕΛ
Research Centre for the Humanities (RCH)

Cultures and Cultural Production

«Μουσική στα στρατόπεδα κράτησης στη (μετ)εμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα (1947–1957)»

Παπαέτη Άννα

ΈρευναΗμερίδαΑποτελέσματα ΈρευναςΣύντομο ΒιογραφικόΔημοσιεύσεις - Δράσεις

Συνοπτική Περιγραφή Έρευνας

Η έρευνα πραγματεύεται την (κατά)χρήση της μουσικής σε στρατόπεδα κράτησης κατά την (μετ)εμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα 1947–1957. Επικεντρώνεται σε μια διάσταση της μουσικής η οποία δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς, στους τρόπους δηλαδή με τους οποίους η μουσική έχει χρησιμοποιηθεί ως μέσο τρόμου κι εξευτελισμού με στόχο να «σπάσει» τους φυλακισμένους αλλά και να λειτουργήσει ως ένα είδος «πλύσης εγκεφάλου». Παρά τη σημαντική παρουσία στρατοπέδων κράτησης κατά τον εικοστό αιώνα, η χρήση της μουσικής σε αυτό το πλαίσιο δεν έχει γίνει αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας, με εξαίρεση τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα Γκούλαγκ της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Αξίζει τεκμηρίωσης και ενδελεχέστερης ανάλυσης από ιστορική, μουσικολογική, και ψυχαναλυτική σκοπιά το γεγονός ότι η μουσική αποτελούσε αναπόσπαστο στοιχείο των στρατοπέδων κράτησης, καθώς και η δυνατότητα της να εμψυχώνει αλλά και να καταρρακώνει τους κρατούμενους. Γεφυρώνοντας αυτό το κενό, η έρευνα θα εξετάσει τις ποικίλες χρήσεις της μουσικής στα στρατόπεδα κράτησης της (μετ)εμφυλιακής περιόδου στην Ελλάδα, εστιάζοντας μεταξύ άλλων στη Μακρόνησο. Συγκεκριμένα θα ερευνήσει: (1) τη χρήση της μουσικής ως μέσου «διαπαιδαγώγησης», τιμωρίας, εξευτελισμού, και τρόμου, (2) τις επίσημες ορχήστρες και χορωδίες των στρατοπέδων, σχολιάζοντας ιδιαίτερα το σύνθετο ζήτημα της υπό διαταγή μουσικής εκτέλεσης, (3) το ρόλο του ραδιοσταθμού της Μακρονήσου, αλλά και τη χρήση του ραδιοφώνου σε άλλους τόπους κράτησης, (4) τις μουσικές δραστηριότητες και τις πρωτοβουλίες των κρατουμένων, καθώς και τη στάση τους απέναντι σε είδη Ελληνικής μουσικής, όπως το ρεμπέτικο.

Μέσα από αρχειακή έρευνα και συνεντεύξεις, η έρευνα θα τεκμηριώσει τη χρήση της μουσικής αλλά και τη μουσική ζωή στα στρατόπεδα κράτησης αναθεωρώντας στερεότυπα ή μύθους που συνδέονται με αυτήν. Η έρευνα θα βασίζεται σε σειρά συνεντεύξεων με πρώην κρατούμενους, προβαίνοντας σε εξαντλητική αναδίφηση σε αρχεία όπως τα ΑΣΚΙ, τα Αρχεία της Βουλής, το αρχείο του Μουσείου Εξορίστων, το Αρχείο Οπτικοακουστικών Μαρτυριών (Πανεπιστήμιο Βόλου). Μεθοδολογικά θα διέπεται από ένα διεπιστημονικό θεωρητικό πλαίσιο, που συνδυάζει μουσικολογία, ιστορία, φιλοσοφία, σπουδές του τραύματος και κριτική θεωρία. Η μελέτη θα αναδείξει τη σύνδεση της μουσικής με στρατηγικές καταπίεσης και όρους καταστολής, αλλά και με τη δυνατότητα εμψύχωσης των κρατουμένων. Η σημασία της πρότασης αυτής δεν περιορίζεται μόνο στην καταγραφή και στην κριτική κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος. Δεδομένης της προσφυγικής κρίσης στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη, τα ερευνητικά ευρήματα καθίστανται αξιοποιήσιμα στις παρούσες συζητήσεις για τα στρατόπεδα φιλοξενίας μεταναστών/προσφύγων. Συγκεκριμένα, τα ερωτήματα και τα ευρήματα της έρευνας θα παρουσιαστούν σ’ ένα δίκτυο οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, συμβάλλοντας έτσι στη δημόσια συζήτηση.

Η έρευνα της κ. Παπαέτη ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

Symposium

«Music, Torture, Therapy: A Symposium on the Use of Music in Detention»

Thursday, 2 November 2017 | 18:00
Historical Archives, University of Athens
Skoufa 45, Athens 10672

The symposium is part of the research project by Dr. Anna Papaeti entitled «Music in the Prison Camps of the (Post) Civil-War Era in Greece (1947–1957)» funded by The Research Centre for the Humanities (RCH) for the year 2017.

Organizer: Dr. Anna Papaeti, anna.papaeti@gmail.com

Program

18:00  Introduction, Anna Papaeti (Research Centre for the Humanities, Athens)

 

Panel I: Music, Violence, Testimony

Chair & Respondent: Dimitra Lampropoulou (University of Athens)

18:10  Torture, Survival, and Music in Nazi Extermination Camps in Occupied Poland (1939–1945)

Katarzyna Naliwajek-Mazurek (University of Warsaw)

18:30  Music in Detention in Cold-War Greece

Anna Papaeti (Research Centre for the Humanities, Athens)

 

18:50  Discussion

 

19:30  Coffee Break

 

Panel II: Music, Torture, Therapy: The Quest for Human Rights

Chair & Respondent: Kostis Papaioannou, Former Secretary General for Transparency and Human Rights

19:40  Proving Music Torture

Morag Josephine Grant (University of Edinburgh, Scotland)

20:00  ‘Music on the Other Side’: Group Music Therapy as Psycho-Social Support for Refugee Children in Transit Camps

Mitsi Akoyunoglou-Christou (Ionian University, Corfu)

 

20:20  Discussion

Program

Abstracts & Biographical Notes

Έρευνα: «Μουσική στα στρατόπεδα κράτησης στη (μετ)εμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα (1947–1957)»

Ερευνήτρια: Δρ. Άννα Παπαέτη

Η έρευνα «Μουσική στα στρατόπεδα κράτησης στη (μετ)εμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα (1947–1957)» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2017, με την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

 

Η μελέτη ανέδειξε τη σύνδεση της μουσικής με στρατηγικές καταπίεσης και όρους καταστολής στα στρατόπεδα κράτησης της Μακρονήσου κατά την (μετ)εμφυλιακή περίοδο (1947–1957). Αξιοποίησε αρχειακό υλικό, υπάρχουσες μαρτυρίες, εφημερίδες, λογοτεχνικά βιβλία, προφορικές συνεντεύξεις και ιστορικές μελέτες που πραγματεύονται διάφορες πτυχές του εμφυλίου. Η Μακρόνησος δημιουργήθηκε το 1947 στα πλαίσια του Εμφυλίου Πολέμου σαν σταθμός «αναμόρφωσης» Ελλήνων αριστερών και κομμουνιστών, ωστόσο συνέχισε τη λειτουργία της και μετά το τέλος του Εμφυλίου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘50. Η  «αναμόρφωση» στη Μακρόνησο περιλάμβανε γνωστές πρακτικές της εποχής, όπως συστηματικά και βάναυσα βασανιστήρια, σκληρά καταναγκαστικά έργα, αντικομμουνιστική και εθνικιστική προπαγάνδα, αλλά και συστηματική χρήση της μουσικής: μεταξύ άλλων, καταναγκαστικό τραγούδι, μπάντες, χορωδίες, καθώς και μουσική από το Ραδιοφωνικό Σταθμό Μακρονήσου.

Καταναγκαστικό τραγούδι

Στη Μακρόνησο οι κρατούμενοι εξαναγκάζονταν να τραγουδούν ή και να χορεύουν κατ’εντολή τραγούδια με τα οποία ήταν ιδεολογικά αντίθετοι. Ανα πάσα στιγμή μέσα στη μέρα αναγκάζονταν να τραγουδήσουν  εθνικιστικά, ως επί τω πλείστον, τραγούδια. Η πρακτική αυτή στόχευε στο να εξευτελίσει και να τρομοκρατήσει τους κρατούμενους. Tο τραγούδι διαδραμάτιζε επίσης κεντρικό ρόλο κατά τις συγκεντρώσεις της ηθικής αγωγής, οι οποίες περιλάμβαναν εθνικιστικές και αντικομμουνιστικές διαλέξεις, διάφορα είδη τραγουδιών (εθνικιστικά τραγούδια, δημοτικά, εμβατήρια, κ.ά.), δηλώσεις μετανοίας και απαγγελίες εθνικιστικού χαρακτήρα. Το τραγούδι ήταν υποχρεωτικό για όλους.

Το υποχρεωτικό τραγούδι συναντάται και κατά τη διάρκεια σκληρών καταναγκαστικών έργων και συγκεκριμένα στη μεταφορά πέτρας από την μια άκρη του νησιού στην άλλη και πίσω. Ενδεικτικό είναι το εμβατήριο «Όξω Βουλγαρία» το οποίο συναντάται σε πολλές μαρτυρίες. Στο πλαίσιο της δύσκολης και τιμωρητικής εργασίας, το τραγούδι μετατρέπεται σε ένα επιπρόσθετο είδος σωματικού βασανιστηρίου, επιβαρύνοντας τους κρατούμενους τόσο ψυχικά όσο και σωματικά. Δεν προσλαμβάνεται αποκλειστικά και μόνο ως σκληρή, απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, αλλά και ως ένα είδος βασανιστηρίου.

Μουσική και σκληρή καταναγκαστική εργασία

Η χρήση της μουσικής κατά τη διάρκεια των καταναγκαστικών έργων δεν σταματούσε στο υποχρεωτικό τραγούδι. Εθνικιστικά τραγούδια ακούγονταν από τα μεγάφωνα, ενώ για κάποια περίοδο χρησιμοποιήθηκε μια μπάντα (βιολί, κλαρίνο, λαούτο), η οποία συνόδευε μπροστά την «πομπή» με τους πετροκουβαλητές.

Μουσική κατ’εντολή

Στη Μακρόνησo υπήρχαν επίσημες χορωδίες και ορχήστρες οι οποίες δεν είχαν ως μοναδικό στόχο την «αναμόρφωση» των στρατιωτών. Συνιστούσαν παράλληλα ένα ισχυρό μέσο προπαγάνδας εντός και εκτός Μακρονήσου. Το  νησί ήταν σταθμός για ξένους και Έλληνες δημοσιογράφους και πολιτικά πρόσωπα, τους οποίους υποδέχονταν με εκδηλώσεις, οι οποίες δημιουργούσαν μια εξωραϊσμένη εικόνα, πέρα από τα βασανιστήρια και τον τρόμο. Στις εκδηλώσεις αυτές η μουσική είχε κεντρικό ρόλο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν άρθρα στον Ελληνικό και τον διεθνή τύπο της εποχής. Στα δημοσιεύματα αυτά ξεχωρίζει η χορωδία ανδρών. Σύμφωνα με την μαρτυρία του «Β» (ο οποίος είχε κρατηθεί στη Μακρόνησο από το 1948 έως το 1949), η χορωδία είχε 100-120 μέλη και έδινε συναυλίες εντός και εκτός Μακρονήσου. O «B» σημειώνει επίσης ότι η συμμετοχή στη χορωδία και στις πρόβες σήμαινε ότι μπορούσε κανείς να αποφύγει αφενός σε κάποιο βαθμό τη σκληρή καταναγκαστική εργασία και αφετέρου να «δραπετεύσει» κάποιες φορές από το νησί και τη φρικτή του πραγματικότητα. Ωστόσο το φαινόμενο αυτό χρήζει επιπλέον έρευνας για να διαπιστωθεί εάν πράγματι η συμμετοχή στις επίσημες χορωδίες και ορχήστρες συνιστούσε θετική εμπειρία για τους κρατούμενους. Με άλλα λόγια, χρειάζεται να διερευνηθεί αν η μουσική τους έδινε κάποια διέξοδο και αποτελούσε μέσο ψυχικής και πρακτικής επιβίωσης ή αν, αντίθετα, συγκροτούσε ένα ακόμα μέσο καταπίεσης μέσα από το ρεπερτόριο που επιλεγόταν. Μήπως αυτές οι παραστάσεις αποσιωπούσαν τελικά τα φρικτά βασανιστήρια και τον τρόμο και κατά συνέπεια υποστήριζαν τους μηχανισμούς προπαγάνδας των βασανιστών τους;

Ραδιοσταθμός Μακρονήσου

O ραδιοσταθμός της Μακρονήσου ήταν ένα από τα πιο σημαντικά μέσα «αναμόρφωσης». Στο πρόγραμμά του περιλαμβάνονταν από το πρωί μέχρι το βράδυ μουσική αλλά και ομιλίες. Σύμφωνα με μαρτυρίες η μουσική περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, εθνικιστικά τραγούδια, εμβατήρια, ελαφρολαϊκά και ελαφρά τραγούδια της εποχής. Διάφορες αναφορές στο ρεπερτόριο από επιζήσαντες μπορεί να αντανακλούν διαφορετικές περιόδους κράτησης. Συνδέονται επίσης με το γεγονός ότι κάποια τραγούδια είναι δυνατόν να αποτυπώνονται στη μνήμη ορισμένων κρατουμένων περισσότερο από άλλα. Έχω αποδώσει το συγκεκριμένο φαινόμενο  στον τραυματικό χαρακτήρα αυτών των στιγμών, στην ιδιαίτερη, εξατομικευμένη σχέση κάθε υποκειμένου με τη μουσική, αλλά και στον αφηρημένο χαρακτήρα που ενυπάρχει στη μουσική ως είδους τέχνης.

 

Η Άννα Παπαέτη είναι διδάκτορας μουσικολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (King’s College London). Η έρευνά της εστιάζει στην όπερα και το μουσικό θέατρο, στη σχέση μεταξύ μουσικής, πολιτικής και τραύματος, καθώς και στη χρήση της μουσικής σε συνθήκες κράτησης. Έχει εργαστεί στις Εκδόσεις της Βασιλικής Όπερας του Λονδίνου (2004–2006) και ως δραματολόγος στην Εθνική Λυρική Σκηνή (2006–2009). Εχει υπάρξει υπότροφος του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, του Ιδρύματος Ωνάση, της Γερμανικής Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών (DAAD), του Ευρωπαϊκού πρόγραμματος Μαρία Κιουρί (7ο ΠΠ και Ορίζοντας 2020), κ.ά.. Είναι ερευνήτρια Μαρία Κιουρί στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχει δημοσιεύσει εκτενώς σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά, ενώ έχει συνεπιμελήθει δύο ειδικούς τόμους πάνω στη μουσική και τα βασανιστήρια σε συνθήκες κράτησης.

Ιστοσελίδα ερευνήτριας

 

Συνέδριο “Soundscapes of Trauma: Music, Violence, Therapy”

23-25 Μαΐου 2019, Ωδείο Αθηνών και Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

 

 

 

 

 

 

 

Πρόγραμμα Συνεδρίου (PDF)

(Νέα) Πολυμέσα (βασισμένα εν μέρει σε ευρήματα της έρευνας που υποστηρίχθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ)

Επιμέλεια τόμων

  • Τhe world of music (new series): Music and Torture | Music and Punishment vol. 2 no. 1 (2013; special issue), guest editors M.J. Grant and Anna Papaeti.
  • Torture: Journal on Rehabilitation of Torture Victims and Prevention of Torture: Special Thematic Issue ‘Music in Detention’ vol. 23 no.2 (2013), guest editors Anna Papaeti and M.J. Grant. https://irct.org/publications/torture-journal/117

Άρθρα και κεφάλαια βιβλίων

  •  ‘Punishment’, in The SAGE International Encyclopaedia of Music and Culture, ed. Janet Sturman (Sage, 2019).
  • ‘Popular Music, Terror and Manipulation under the Junta in Greece (1967–1974)’, in Made in Greece. Studies in Greek Popular Music, ed. Dafni Tragaki (Routledge, 2018).
  • ‘Paraphrasing Wagner: Greek National Opera’s Twilight of Debts’, Chronos Magazine (January 2018), https://chronos.fairead.net/papaeti-twilight.
  • ‘The Dark Side of the Tune: Music, Sound, and Sleep Deprivation’, in The Hypnos Project Issue, ed. Theophilos Tramboulis (Athens: Onassis Cultural Centre, 2016). 
  • ‘Folk Music and the Cultural Politics of the Military Junta in Greece (1967–1974)’, Mousikos Logos 2 (2015), 50–62.
  • M.J. Grant, Stephanie Leder and Anna Papaeti, ‘Die zersungene Seele: Musik als Instrument der Folter’, in Musik und Medizin: Chancen für Therapie, Prävention und Bildung, eds. Gunter Kreuz and Günther Bernatzky (Berlin: Springer, 2015).
  • ‘Humour and the Representation of Fascism in Schweyk im zweiten Weltkrieg: Adorno Contra Brecht and Hanns Eisler’, New Theatre Quarterly 30 (2014), 318–32.
  • ‘Music and Re-Education in Greek Prison Camps: From Makronisos (1947–1953) to Giaros (1967–1968)’, Torture: Journal on Rehabilitation of Torture Victims and Prevention of Torture: ‘Music in Detention’ vol. 23 no.2 (2013), guest eds. Anna Papaeti and M.J. Grant, 34–43.
  • ‘Music, Torture, Testimony: Reopening the Case of the Greek Military Junta (1967–74)’, the world of music (new series): Music and Torture | Music and Punishment vol. 2 no. 1(2013), guest eds. M. J. Grant and Anna Papaeti, 67–89.
  • Anna Papaeti and Áine Sheil, ‘AiRossini: Opera as Critical Entertainment’, Chronos (August 2013), http://www.chronosmag.eu/index.php/a-papaeti-a-sheil-airossini-opera-as-critical-entertainment.html
  • Anna Papaeti and M.J. Grant, ‘Introduction’, Torture. Journal on Rehabilitation of Torture Victims and Torture Prevention: Music in Detention, vol. 23 no.2 (2013), guest eds. Anna Papaeti and M.J. Grant, 1–3.
  • Morag Grant and Anna Papaeti, ‘Introduction’, the world of music (new series): Music and Torture | Music and Punishment vol. 2 no. 1 (2013), guest eds. MJ Grant and Anna Papaeti (June 2013), 5–7.
  • ‘Bearing Witness in Manoli…!: Political Opera in Postwar Cyprus’, Music and Politics 6:1 (Winter 2012; Michigan University). https://quod.lib.umich.edu/m/mp/9460447.0006.103/–bearing-witness-in-manoli-a-political-opera-of-postwar?rgn=main;view=fulltext
  • ‘Den Wiederstand komponieren: Bertolt Brechts und Hanns Eislers Schweyk im zweiten Weltkrieg’, in Musik-Konzepte Sonderband: Hanns Eisler, ed. Urlich Tadday (Munich: et+k, 2012).
  • ‘The Stuttgart Ring on DVD’, Opera Quarterly vol. 26 no. 1 (2010), 152–166.
  • ‘In Search of Smaragda’, The Masterbuilder Programme, Greek National Opera (Athens, 2008)
  • ‘Family Troubles’, Der Ring des Nibelungen Programme, The Royal Opera, London (London, 2007; reprinted in 2012 by The Royal Opera, London)
  • ‘Tosca’s Flight to Death’, Tosca Programme, Greek National Opera (Athens, 2007)          
  • ‘Turandot and the Riddles of the Sphinx’, Turandot Programme, The Royal Opera, London (London, 2006; reprinted in 2008 and in 2007 by Greek National Opera)
  • ‘Redemption Through Love: Brünnhilde’s Sacrifice’, Götterdämmerung Programme, The Royal Opera, London (London, 2006).