«Έκτακτη δικαιοσύνη και εγκληματοποίηση της παράνομης εισόδου: μια προσέγγιση από την άποψη της εγκληματολογίας των συνόρων»

Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας

Η προτεινόμενη μελέτη σκοπεύει να εξετάσει τις εξαιρετικές συνθήκες στα ελληνοτουρκικά σύνορα κατά τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2020, οι οποίες οδήγησαν στην εγκληματοποίηση και φυλάκιση ενός μεγάλου αριθμού προσφύγων που εισήλθαν παράτυπα στη χώρα. Θα λάβει χώρα μια «διπλή» ερευνητική διαδικασία: αρχικά, η έρευνα θα μελετήσει φακέλους υποθέσεων που αφορούν το ανωτέρω χρονικό διάστημα, με σκοπό να διερευνήσει την ποινική και διοικητική μεταχείριση των προσφύγων που εργαλειοποιήθηκαν από τις δύο χώρες. Έπειτα, θα ακολουθήσουν συνεντεύξεις με άτομα και οικογένειες που διώχθηκαν, καταδικάστηκαν και (πιθανώς) φυλακίστηκαν, προκειμένου να καταγραφεί και να αξιολογηθεί η εμπειρία της θεσμικής τους θυματοποίησης και αντικειμενοποίησης. Τα ευρήματα της έρευνας θα αναλυθούν μέσα από το πρίσμα της εγκληματολογίας των συνόρων, με απώτερο σκοπό να οδηγήσουν σε μια εγκληματολογική κατανόηση της τιμωρητικότητας των συνόρων στην Ελλάδα σε καιρούς κρίσης.

Online Conference

Criminalising the refugee: “Border crisis” on the Greek-Turkish border

December 1, 2022

13:30 – 16:30
(UK TIME)

The conference will be held online via zoom.
To attend, register here.

This Online Conference is organized by Dr. Dimitris Koros as part of the project “Emergency justice and criminalisation of  illegal entry: a border criminology approach” supported by the Research Centre for the Humanities (RCH) for the year 2022.

---

PROGRAM

13:30 – 13:35 Welcome
Eleni Stambogli, RCH Treasurer

13:35 – 13:50 Introduction
Dimitris Koros, Scientific Associate, Law School, Democritus University of Thrace
“Emergency (in)justice: criminalisation and victimisation. Main findings of the research project”

PANEL 1

13:50 – 14:50 Chair: Dimitris Koros
Each panelist will give a 10 min presentation, followed by discussion

Vasilis Kerasiotis, Attorney at Law, HIAS Country Director
“Criminalization of irregular entry: Punishing refugees for EU’s failed externalization policy”

Thomas Charalampidis, Attorney at Law, ARSIS Child Protection Lawyer
“Delivering justice in an era of exception. Μinors accused of illegal entry in Greece in March 2020. Children or invaders?”

Alexandros Konstantinou, Attorney at Law, Head of Legal Research, Greek Council for Refugees
“The concept of instrumentalisation and fundamental rights”

Anastasia Chalkia, Ph.D., Criminologist–Course coordinator/instructor, National & Kapodistrian
University of Athens
“Crimmigrating International Protection: European policies on migration and asylum in relation to current armed conflicts”

14:50 – 15:00 Break

PANEL 2

15:00 – 16:00 Chair: Victoria Taylor
Each panelist will give a 10 min presentation, followed by discussion

Stefanos Levidis, Dimitra Andritsou, Forensic Architecture/Forensis
“Investigating border violence in the Evros/Meriç and the Aegean Sea”

Natasha Ntailiani, Attorney at Law, Head of Legal Team, Legal Centre Lesvos
“Violation of human rights of migrants and refugees and criminalization of human rights defenders in the era of COVID: the example of Lesvos in spring 2020”

Vasilis Tsianos, Professor of Sociology, Kiel University of Applied Sciences and Nicos Trimikliniotis, Professor of Sociology, Social Sciences and Law, University of Nicosia
“Racial B/Orders: Violence, State Crimes and the Politics of Enmity at the Edges of Europe”

Maria Ioannou, Assistant Professor, University College Groningen and Maria Avramidou, Lecturer in Media and Communication, Erasmus University, Rotterdam
“‘Innocent’ Hashtags? Antimigrant debates on Twitter around #IStandWithGreece and their affinity to European border politics”

16:00 – 16:30 “A way forward? The future of refugee protection at the border”
Chair: Dimitris Koros

A final discussion between panelists and the audience envisaging ways forward for the future of protection.

---

Conference Poster (PDF, JPG)

Conference Program (PDF, JPG)

Έρευνα: «Έκτακτη δικαιοσύνη και εγκληματοποίηση της παράνομης εισόδου: μια προσέγγιση από την άποψη της εγκληματολογίας των συνόρων»[i].

Ερευνητής: Δημήτρης Κόρος

Η έρευνα «Έκτακτη δικαιοσύνη και εγκληματοποίηση της παράνομης εισόδου: μια προσέγγιση από την άποψη της εγκληματολογίας των συνόρων» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2022.

 

Περίληψη

Η μελέτη εξετάζει τις εξαιρετικές συνθήκες στα ελληνοτουρκικά σύνορα κατά τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2020, οι οποίες οδήγησαν στην εγκληματοποίηση και φυλάκιση ενός μεγάλου αριθμού προσφύγων που εισήλθαν παράτυπα στη χώρα. Αρχικά η έρευνα μελετά φακέλους υποθέσεων που αφορούν το ανωτέρω χρονικό διάστημα, διερευνώντας την επίσημη σκοπιά της ποινικής μεταχείρισης των προσφύγων που διέσχισαν τα σύνορα· έπειτα, ακολουθούν συνεντεύξεις με άτομα και οικογένειες που διώχθηκαν, καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν, καταγράφοντας και αξιολογώντας την εμπειρία της θεσμικής τους θυματοποίησης και αντικειμενοποίησης. Τα ευρήματα της έρευνας αναλύονται μέσα από το πρίσμα της εγκληματολογίας των συνόρων, με απώτερο σκοπό να οδηγήσουν σε μια εγκληματολογική κατανόηση της τιμωρητικότητας των συνόρων στην Ελλάδα σε περιόδους κρίσης.

1. Τα γεγονότα

Στις 27 Φεβρουαρίου 2020 Τούρκος αξιωματούχος δήλωσε πως «η Τουρκία δεν θα εμποδίσει τους πρόσφυγες να φτάσουν στην Ευρώπη από ξηράς ή μέσω θαλάσσης…»[ii]. Μέχρι το βράδυ, μεγάλος αριθμός ανθρώπων αποβιβάστηκε από λεωφορεία στον σιδηροδρομικό σταθμό της Αδριανούπολης, με σκοπό να εισέλθει στη χώρα[iii]. Τουρκικά μέσα ενημέρωσης μετέδωσαν πως εκατοντάδες πρόσφυγες ξεκίνησαν από τη βορειοδυτική Τουρκία, κατευθυνόμενοι στα σύνορα της χώρας με την Ελλάδα και τη Βουλγαρία, με τα πόδια, με ταξί και λεωφορεία, μεταξύ άλλων προς τον ποταμό του Έβρου, τις ακτές των Δαρδανελίων, το χωριό Babakale, την παραλία Yeşil Liman και το Kadιgra Bay, προκειμένου να περάσουν στη Λέσβο, όπως και προς τη Σμύρνη και το συνοριακό πέρασμα Kapιkule, προκειμένου να εισέλθουν στη Βουλγαρία, κάτι που δεν επετράπη από τις αρχές της χώρας[iv].

Οι τουρκικές αρχές επιδόθηκαν σε εκστρατεία ενημέρωσης και παραπληροφόρησης των προσφύγων που διέμεναν στη χώρα σχετικά με το υποτιθέμενο άνοιγμα των ελληνοτουρκικών συνόρων. Αυτοκίνητα και λεωφορεία στην υπηρεσία του τουρκικού κράτους επιβίβασαν, είτε με την πειθώ είτε με τη χρήση βίας, χιλιάδες πρόσφυγες και τους οδήγησαν στα σύνορα στην περιοχή του Έβρου[v]. Στις 29 Φεβρουαρίου ο αριθμός των συγκεντρωμένων έφτασε περίπου τους 1.500[vi], ενώ κατά την Deutsche Welle περίπου 13.000 είχαν συγκεντρωθεί κατά μήκος των χερσαίων συνόρων της Ελλάδας με την Τουρκία[vii].

Σύμφωνα με τις ελληνικές αρχές, την 1^η Μαρτίου ο αριθμός των συγκεντρωμένων έφτασε τους 5.000. Οι τουρκικές δυνάμεις πέταξαν δακρυγόνα στους Έλληνες αστυνομικούς και μοίρασαν δακρυγόνα στους πρόσφυγες, για να πετάξουν και αυτοί[viii]. Τα γεγονότα στις Καστανιές, στο Δέλτα του Έβρου και την ουδέτερη ζώνη εξακολούθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια του Μαρτίου, με την τουρκική πολιτική της εργαλειοποίησης των προσφύγων και της χρησιμοποίησής τους ως «πιονιών» για την άσκηση πίεση στην Ελλάδα, και κυρίως την Ε.Ε., να εντείνεται, και τον Τούρκο Πρόεδρο να κατηγορεί την Ελλάδα για παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων και για δολοφονίες προσφύγων[ix]. Εντωμεταξύ, οι τουρκικές αρχές είχαν εγκαταστήσει έναν πρόχειρο καταυλισμό στην τουρκική πλευρά των Καστανιών, στον οποίο παρεχόταν τροφή και λάμβαναν χώρα βασικές διαδικασίες απολύμανσης, λόγω της εξάπλωσης της πανδημίας του COVID-19, τον οποίο οι αρχές εκκένωσαν και διέλυσαν με τη χρήση βίας στις 27 του μήνα, εξαιτίας της αύξησης των κρουσμάτων στην τουρκική επικράτεια,[x].

2. Η αντίδραση: (παρα)στρατιωτικοποίηση και ασφαλειοποίηση των συνόρων

Η απάντηση της ελληνικής πλευράς περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος εργαλείων, θεσμικών και αντι-θεσμικών: Στην περιοχή μετέβησαν αμέσως ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις από όλη τη χώρα, άνδρες του στρατού, της Υπηρεσίας Συνοριακής Φύλαξης και Εθνοφύλακες[xi], αλλά και ένοπλοι και άοπλοι πολίτες που επιτηρούσαν τα σύνορα, διέθεταν τα οχήματά τους[xii], έριχναν προειδοποιητικές βολές, συνελάμβαναν πρόσφυγες και τους παρέδιδαν στις αρχές. Σε πολλές περιπτώσεις οι αρχές απευθύνθηκαν στους κατοίκους της περιοχής, ζητώντας να τους βοηθήσουν να εντοπίσουν οι ίδιοι τους πρόσφυγες, λόγω της εξοικείωσής τους με την περιοχή του ποταμού Έβρου[xiii], ενώ αβλεψίες στη στελέχωση των μονάδων κατέστησαν τους αυτόκλητους ένοπλους πολίτες «αναγκαίο συμπλήρωμα του κρατικού μηχανισμού[xiv].

Μαζί με τους πολίτες της περιοχής που προσέτρεξαν στο πλευρό των αρχών και άτομα και ομάδες του ακροδεξιού-νεοναζιστικού χώρου που συμμετείχαν ενεργά, είτε σε άμεση συνεργασία με τις αρχές είτε αναλαμβάνοντας πρωτοβουλιακά δράσεις[xv]· ρεπορτάζ του New York Times κάνει λόγο για ομάδες κατοίκων των γύρω χωριών που ομαδικά περιπολούσαν τα σύνορα φορώντας μαύρα ρούχα και βαριές μπότες, θυμίζοντας στην όψη και τη συμπεριφορά τους άντρες των ενόπλων δυνάμεων[xvi], ενώ άλλα δημοσιεύματα τους δείχνουν να φορούν στολές παραλλαγής[xvii].

Τα αυστηρά κατασταλτικά μέτρα που επιστρατεύτηκαν βρίσκονταν σε σύμπνοια με τις θεσμικές και αντι-θεσμικές απαντήσεις σε αυτό που αντιμετωπίστηκε ως «υβριδικός πόλεμος»[xviii]. Έτσι, το οπλοστάσιο της κυβέρνησης περιέλαβε, πέρα από την αστυνομικοποίηση- (παρα)στρατιωτικοποίηση- των συνόρων, θεσμικά μέτρα, όπως την αναστολή του δικαιώματος υποβολής αιτημάτων ασύλου για όσους διέσχιζαν παράτυπα τα σύνορα για διάστημα ενός μήνα, μια πρωτάκουστη θεσμικά ενέργεια, η οποία αποφασίστηκε την 1^η Μαρτίου σε έκτακτη συνεδρίαση του Κυβερνητικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (ΚΥΣΕΑ), μεταξύ άλλων έκτακτων μέτρων για την αντιμετώπιση της κατάστασης, ανάμεσα στα οποία η άμεση επιστροφή χωρίς καταγραφή όσων διέσχιζαν παράνομα τα σύνορα[xix]. Στα πλαίσια της ανωτέρω απόφασης η κυβέρνηση έστειλε αίτημα στήριξης στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, που περιλάμβανε αίτημα για την ανάπτυξη Ομάδων Ταχείας Επέμβασης στα Σύνορα (Rapid Border Intervention Team- RABIT) από τη FRONTEX[xx]. Στις 4 Μαρτίου ο Αντιπρόεδρος για την Προώθηση του Ευρωπαϊκού Τρόπου Ζωής ανακοίνωσε σειρά έκτακτων μέτρων στήριξης, ως μήνυμα αλληλεγγύης και ευρωπαϊκής ενότητας[xxi].

Η κρίση στα σύνορα συνέπεσε με το ξέσπασμα της πανδημίας του COVID-19· έτσι, ήδη πριν τις 27 Φεβρουαρίου και πριν το πρώτο καταγεγραμμένο κρούσμα στη χώρα (που αφορούσε Ελληνίδα πολίτη[xxii]), οι πρόσφυγες στοχοποιήθηκαν (ακόμη και από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό[xxiii]) ως επικίνδυνοι για τη διασπορά της νόσου, κάτι που οδήγησε σε αυστηρότερα μέτρα φύλαξης των συνόρων. Είναι προφανές, όπως φαίνεται και από την εν γένει διακριτική μεταχείριση των προσφύγων αναφορικά με την πρόληψη της διασποράς του κορονοϊού καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας, ότι τα μέτρα που λήφθηκαν και ο λόγος που αναπαράχθηκε αποσκοπούσε αποκλειστικά στην εμπέδωση ακόμη περισσότερο αυταρχικών συνοριακών πολιτικών[xxiv].

Για την αποθάρρυνση και απομάκρυνση του πλήθους από τα χερσαία σύνορα, έγινε εκτεταμένη χρήση χημικών αερίων, δακρυγόνων, πλαστικών σφαιρών, χειροβομβίδων κρότου-λάμψης και αντλιών νερού[xxv], ακόμη και σε βάρος οικογενειών με μικρά παιδιά, ενώ κάποια χτυπήθηκαν από τα κουτιά των δακρυγόνων που πετάχτηκαν, από πλαστικές σφαίρες, ή από χειροβομβίδες κρότου-λάμψης. Για υπερβολική και δυσανάλογη βία κάνει λόγο η Human Rights Watch[xxvi].

Πέραν των δακρυγόνων, των χειροβομβίδων κρότου-λάμψης, των αντλιών νερού και των πλαστικών σφαιρών, οι ελληνικές δυνάμεις χρησιμοποίησαν και ενεργά πυρά εναντίον των προσφύγων που αποπειρώνταν να διασχύσουν τα σύνορα, πυροβολώντας τόσο στον αέρα για εκφοβισμό, όσο και προς την κατεύθυνσή τους. Αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος σε τουλάχιστον τρεις τεκμηριωμένες περιπτώσεις[xxvii].

Όπως έχει αναλυθεί, οι βίαιες παράνομες επαναπροωθήσεις έχουν καταστεί κεντρικό εργαλείο ρατσιστικής βιοπολιτικής διαχείρισης των προσφυγικών ροών[xxviii]. Έτσι, και στην κρίση των συνόρων, η συντριπτική πλειοψηφία όσων κατάφεραν να διασχίσουν τα σύνορα και να εισέλθουν στην ελληνική επικράτεια αντιμετωπίζονταν με βία, παράνομη κράτηση και έπειτα με επαναπροώθηση στο τουρκικό έδαφος ανά ομάδες, με τη χρήση βαρκών[xxix].

3. Το αντικείμενο της έρευνας: έκτακτη εγκληματοποίηση και θυματοποίηση

Κατά τα εξεταζόμενα γεγονότα, όσοι δεν απωθούνταν με τη χρήση υπέρμετρης και δυσανάλογης βίας και όσοι δεν επαναπροωθούνταν έπειτα από εξευτελιστικές και βίαιες διαδικασίες, συλλαμβάνονταν και δικάζονταν με συνοπτικές διαδικασίες σε πολύ αυστηρές ποινές φυλάκισης, ως επί το πλείστον χωρίς αναστολή εκτέλεσης της ποινής και χωρίς η έφεση να έχει ανασταλτικό χαρακτήρα. Οι συνθήκες σύλληψης, δίωξης, καταδίκης και φυλάκισης και η αυστηρότητα των ποινών που επιβάλλονταν σε όσα άτομα εισέρχονταν εκείνες τις μέρες από την περιοχή του Έβρου αναδείχθηκαν από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT) που επισκέφθηκε την Ελλάδα από τις 13 μέχρι τις 17 Μαρτίου. Στην έκθεσή της για την επίσκεψη[xxx], η CPT, μεταξύ άλλων, εξέφρασε τις ανησυχίες της αναφορικά με την ποινική μεταχείριση όσων εισήλθαν στην ελληνική επικράτεια, τα οποία αντιμετωπίστηκαν, παρά τη συνήθη πρακτική της αποχής από την ποινική δίωξη για το αδίκημα της παράνομη εισόδου, με έκτακτες συνθήκες απονομής δικαιοσύνης, με παραβίαση του συνόλου των δικαιωμάτων τους ως κατηγορουμένων και με πολυετείς (για τα δεδομένα του αδικήματος και της έως τώρα δικαστηριακής πρακτικής) ποινές φυλάκισης[xxxi].

Παρόμοια ήταν η αντιμετώπιση των προσφύγων και στα νησιά του Ανατολικού Αιγίου, όπου εκτυλίχθηκε το άλλο «σκέλος» της κρίσης στα ελληνοτουρκικά σύνορα: πέραν από το σκηνικό βίας και ασυδοσίας τόσο αυτόκλητων ομάδων περιπολίας όσο και κρατικών αρχών, αναφέρεται η αφειδής άσκηση ποινικών διώξεων και η εκδίκαση των υποθέσεων υπό έκτακτες συνθήκες[xxxii].

4. Μεθοδολογία και βασικά αποτελέσματα

Για τη σε βάθος διερεύνηση της πλήρους πορείας των προσφύγων που διέσχισαν τα σύνορα από την Τουρκία στα ελληνικά δικαστήρια και τις ελληνικές φυλακές, της εμπειρίας τους και της θεσμικής τους μεταχείρισης από το ποινικό σύστημα, απηύθυνα επιστολές σε 5 ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της παροχής νομικών υπηρεσιών σε πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο. Ζήτησα, αρχικά, να αποκτήσω πρόσβαση σε δικογραφίες εξυπηρετούμενών τους που δικάστηκαν ή/και φυλακίστηκαν κατά το επίμαχο χρονικό διάστημα και, σε δεύτερο χρόνο, να επικοινωνήσω με τα άτομα αυτά, προκειμένου να πραγματοποιήσω συνεντεύξεις μαζί τους. Από τις οργανώσεις αυτές μόνο το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες και η HumanRights360 είχαν πρόσβαση σε ικανό αριθμό δικογραφιών, αναφορικά με την περιοχή του Έβρου, καθώς παρατηρήθηκε πως οι πρακτικές των εισαγγελικών αρχών στα νησιά του Αιγαίου ήταν διαφορετικές (είτε εκδίκαση σε ποινές με αναστολή υπό έκτακτες συνθήκες είτε παραπομπή σε τακτική δικάσιμο), ενώ επίσης τα γεγονότα σημαδεύτηκαν από επιθέσεις πολιτών που αντιδρούσαν στη μαζική άφιξη προσφύγων, σε βάρος εργαζόμενων σε ΜΚΟ και διεθνείς οργανισμούς, αλλά και κατά δημοσιογράφων και άλλων δρώντων στο πεδίο, με κορυφαίο παράδειγμα αυτό της Λέσβου, όπου τα σχετικά περιστατικά έλαβαν εκρηκτικές διαστάσεις[xxxiii]. Για τους λόγους αυτούς, η έρευνα εστίασε στην περιοχή του Έβρου, και συγκεκριμένα στην Ορεστιάδα, καθώς, σύμφωνα με τη CPT, η οικεία Εισαγγελία Πρωτοδικών υπήρξε η πιο συστηματική στη δίωξη πολιτών τρίτων χωρών για παράνομη είσοδο[xxxiv].

i. βασικά στοιχεία από τις δικογραφίες

          Σκοπός της μελέτης των δικογραφιών ήταν η διερεύνηση της ποινικής μεταχείρισης των προσώπων αυτών, καταγράφοντας πληροφορίες τόσο από τη σύλληψη και την προανακριτική διαδικασία, όσο και από τη διαδικασία στο ακροατήριο. Έτσι, δόθηκε έμφαση στις εκθέσεις σύλληψης, στις ένορκες καταθέσεις των μαρτύρων, στις προανακριτικές απολογίες, στις δικαστικές αποφάσεις, στις εκθέσεις άσκησης εφέσεων. Η πραγμάτευση του υλικού των δικογραφιών, πέραν του αυτοτελούς ερευνητικού ενδιαφέροντος, θα οδηγούσε και στην ανάδειξη των βασικών ζητημάτων που θα κατέληγαν στη διατύπωση των ερωτήσεων που θα αποτελούσαν τη βάση των συνεντεύξεων με τα συμμετέχοντα στην επόμενη φάση της έρευνας.

Εν τέλει κατέστη δυνατό να μελετηθούν 13 πλήρεις ποινικές δικογραφίες που περιλάμβαναν όλη την εξέλιξη της υπόθεσης σε πρώτο βαθμό, ήτοι την προανακριτική διαδικασία και τη διαδικασία στο ακροατήριο. Σε κάποιες περιπτώσεις οι υποθέσεις είχαν εκδικαστεί σε δεύτερο βαθμό, εξελίξεις για τις οποίες ενημερωθήκαμε από τις συνηγόρους που χειρίζονταν τις υποθέσεις και τα συμμετέχοντα στην έρευνα. Οι 13 δικογραφίες αφορούσαν 63 άτομα (58 πολίτες Αφγανιστάν, από τους οποίους 12 ανήλικοι -συνοδευόμενοι ή ασυνόδευτοι, άνω των 12 ετών-[xxxv], 2 πολίτες Ιράκ, 1 πολίτης Πακιστάν και 2 πολίτες Τουρκίας).

Αρχικά, σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως σε όλες τις περιπτώσεις που εξετάστηκαν, η εκδίκαση της υπόθεσης έλαβε χώρα με συνοπτικές διαδικασίες, ήτοι σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα μετά τη σύλληψη: από τις δέκα περιπτώσεις που εκδικάστηκαν με την αυτόφωρη διαδικασία, τέσσερις εκδικάστηκαν την επομένη της σύλληψης, τέσσερις εκδικάστηκαν αυθημερόν, μία εκδικάστηκε δύο μέρες μετά τη σύλληψη (καθώς μεσολαβούσε Κυριακή, κατά την οποία δεν συνεδριάζουν τα δικαστήρια) και μία περίπτωση εκδικάστηκε μετά από τρεις μέρες (σύλληψη το Σάββατο και εκδίκαση την Τρίτη, λόγω αδυναμίας εξεύρεσης διερμηνέα στη γλώσσα Ουρντού)· εντύπωση προκαλεί, ακόμη, ο αρχικός προσδιορισμός των υποθέσεων των ανηλίκων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από τη σύλληψή τους.

Τόσο η ταχύτητα, όσο και το (σε μεγάλο βαθμό) πανομοιότυπο της μεταχείρισης των ενηλίκων δημιουργούν προβληματισμούς σχετικά με το κατά πόσο έγιναν σεβαστά τα δικαιώματα των κατηγορουμένων στην προδικασία και στη διαδικασία στο ακροατήριο. Συγκεκριμένα, εγείρονται ζητήματα από τα εξής στοιχεία που παρατηρήθηκαν σε όλες τις υποθέσεις:

 

α) δεν έγινε χρήση κανενός δικαιώματος των κατηγορουμένων στην προδικασία (άρ. 89-108 ΚΠΔ), και κυρίως το δικαίωμα πρόσβασης σε συνήγορο, καθώς όλοι παραιτήθηκαν αυτών.

          Αυτό που παρατηρείται σε όλες τις δικογραφίες που μελετήθηκαν είναι ότι σε καμία έκθεση σύλληψης δεν υπάρχει υπογραφή διερμηνέα, ενώ όλες αναφέρουν ότι έλαβε χώρα ενημέρωση των κατηγορουμένων για τα δικαιώματά τους, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις οι κατηγορούμενοι είτε δεν άσκησαν κανένα δικαίωμα, είτε παραιτήθηκαν ρητά από αυτά, ειδικά δε το δικαίωμα παράστασης διά συνηγόρου, τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια της απολογίας τους.

β) τόσο προανακριτικά όσο και κατά την επ’ ακροατηρίου διαδικασία, χρησιμοποιήθηκαν ως διερμηνείς (και) έτεροι κρατούμενοι (διοικητικοί ή ποινικοί), χωρίς πιστοποίηση ή οποιαδήποτε εμπειρία στη διερμηνεία ενώπιον αρχών και δη ενώπιον αστυνομικών αρχών και δικαστηρίου.

Συγκεκριμένα, για τους πολίτες Αφγανιστάν, που είναι και η πλειοψηφία των ατόμων των οποίων οι υποθέσεις εξετάστηκαν, «χρησιμοποιήθηκε» ο ίδιος διερμηνέας τόσο προανακριτικά όσο και κατά τη διαδικασία στο ακροατήριο, ο οποίος ήταν διοικητικά κρατούμενος στο ΠΡΟΚΕΚΑ Φυλακίου.

Σε καμία έκθεση σύλληψης δεν υπάρχει υπογραφή διερμηνέα, κάτι που προκαλεί διερώτηση σχετικά με το αν ενημερώθηκαν σε γλώσσα που κατανοούν τους λόγους της σύλληψης. Ο ανωτέρω κρατούμενος διερμήνευε στους κατηγορούμενους στη γλώσσα τους και από τη γλώσσα αυτή στα αγγλικά σε έτερη διερμηνέα, η οποία διερμήνευε έπειτα στα ελληνικά, και αντίστροφα (διπλή διερμηνεία, εκτός από τις περιπτώσεις των πολιτών Τουρκίας, στις οποίες διερμήνευσε Έλληνας πολίτης). Σε κάποιες, όμως, περιπτώσεις δεν χρησιμοποιήθηκε διερμηνέας στη γλώσσα των κατηγορουμένων, αλλά ένας αστυνομικός, ο οποίος διερμήνευσε στα αγγλικά.

γ) κατά τη διαδικασία στο ακροατήριο, κανείς και καμία δεν εκπροσωπήθηκε από δικηγόρο και κανείς και καμία δεν έκανε χρήση του δικαιώματος αναβολής της υπόθεσης εντός τριημέρου.

 

δ) κανένα άτομο δεν μπόρεσε να κλητεύσει μάρτυρα υπεράσπισης ή να προσκομίσει οποιοδήποτε αποδεικτικό στοιχείο για να υπερασπιστεί τον εαυτό του.

 

ε) τα κατηγορούμενα άτομα συναίνεσαν στην ανάγνωση των καταθέσεων των (απόντων) μαρτύρων αστυνομικών.

 

ζ) δεν ελήφθησαν υπόψη στο σύνολό τους οι ισχυρισμοί των κατηγορουμένων, ειδικά δε σχετικά με τις συνθήκες εισόδου τους στη χώρα.

          Συγκεκριμένα, ενώ ήταν γνωστή η στάση και η ευθύνη της Τουρκίας, καθώς τα ελληνικά ΜΜΕ μετέδιδαν καθημερινά όλες τις σχετικές με το ζήτημα εξελίξεις, το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Ορεστιάδας καταλόγισε στα κατηγορούμενα πλήρη ευθύνη σχετικά με την παράνομη διάσχιση των συνόρων. Μια ορθή νομική αξιολόγηση της κατάστασης που επικρατούσε στα σύνορα θα οδηγούσε στη λήψη υπόψη όσων προαναφέρθηκαν στην πρώτη ενότητα υπέρ των κατηγορούμενων, υπό την έννοια της εργαλειοποίησής τους, κατά την κυρίαρχη κριτική της στάσης της Τουρκίας. Οι μελετηθείσες αποφάσεις, αντίθετα, ενώ ρητά απορρίπτουν σχετικούς ισχυρισμούς των κατηγορουμένων, λαμβάνουν, εν τέλει, υπόψη την κρίση στα σύνορα ως στοιχείο επιβαρυντικό για την εν γένει ποινική μεταχείριση τους.

η) παρατηρείται ενιαία (αυστηρή) μεταχείριση στο πεδίο της επιβολής ποινών κατά της ελευθερίας και της χορήγησης ανασταλτικού αποτελέσματος στην έφεση

Συγκεκριμένα, όσον αφορά την επιβολή ποινής, παρατηρούνται τα εξής: ο Εισαγγελικός Πάρεδρος σε όλες τις περιπτώσεις των ενήλικων ανδρών και γυναικών πρότεινε την επιβολή ποινής φυλάκισης πέντε ετών και χρηματικής ποινής €30.000, πλην των περιπτώσεων των Τούρκων πολιτών, όπου στην πρώτη περίπτωση η χρηματική ποινή που προτάθηκε ήταν €15.000 και στη δεύτερη €10.000. Επίσης, αναφορικά με τις γυναίκες που συνόδευαν ανήλικα παιδιά, πρότεινε να επιβληθεί ποινή φυλάκισης τριών ετών και χρηματική ποινή €10.000.

          Το Δικαστήριο υιοθέτησε μια αντίστοιχη ενιαία στάση αναφορικά με το ύψος των ποινών, καθώς επέβαλε σε όλους τους/τις ενήλικες ποινές φυλάκισης τεσσάρων ετών και χρηματική ποινή €10.000, στις δε γυναίκες που συνόδευαν ανήλικα παιδιά, ποινή φυλάκισης τριών ετών και χρηματική ποινή €5.000 (πλην της πρώτης περίπτωσης, κατά την οποία επέβαλε τριάμισι χρόνια φυλάκισης και χρηματική ποινή €4.000 σε όλους και όλες).

          Επιπλέον, σε όλες τις περιπτώσεις ποινής φυλάκισης άνω των τριών ετών, το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Ορεστιάδας δεν ανέστειλε την εκτέλεση της ποινής υπό όρο, απόρροια των πολύ υψηλών ποινών φυλάκισης που επέβαλε. Στις περιπτώσεις ποινών ύψους τριών ετών (που ήταν και η χαμηλότερη που επιβλήθηκε και αφορούσε τις μητέρες που συνόδευαν τα ανήλικα τέκνα τους) χορηγούνταν αναστολή εκτέλεσης υπό όρο.

          Σε ό,τι αφορά τις εφέσεις κατά των πρωτόδικων αποφάσεων, αναφέρεται πως σε όλες τις περιπτώσεις ενηλίκων που δεν συνόδευαν ανήλικα τέκνα αποφασίστηκε η έφεση να μην έχει αναστέλλουσα δύναμη, οδηγώντας σε άμεση έκτιση της πρωτοδίκως επιβληθείσας ποινής.

θ) τα περισσότερα κατηγορούμενα άσκησαν έφεση κατά της πρωτόδικης απόφασης από τη φυλακή, ως επί το πλείστον εκπρόθεσμα

          Με εξαίρεση τις γυναίκες στις οποίες επιβλήθηκε ποινή με αναστολή εκτέλεσης υπό όρο ή/και αποφασίστηκε η έφεση κατά της πρωτόδικης απόφασης να έχει αναστέλλουσα δύναμη, οι οποίες, αμέσως μετά τη δημοσίευση της απόφασης οδηγήθηκαν ενώπιον του αρμόδιου γραφείου και υπέβαλαν έφεση, τα υπόλοιπα άτομα μετήχθησαν απευθείας στη φυλακή, χωρίς να τους δοθεί αυτή η δυνατότητα. Τα περισσότερα από αυτά, κατάφεραν, με παρέμβαση συνηγόρων, μελών ΜΚΟ ή ιδιωτών, να ασκήσουν έφεση μέσα από το κατάστημα στο οποίο εξέτιαν την ποινή τους, τις περισσότερες, όμως, φορές, εκπρόθεσμα.

          Τούτα προέκυψαν από τις εκθέσεις εφέσεων εντός των δικογραφιών, από τις οποίες κάποιες ασκούνταν στο δικαστήριο, την ημέρα της απόφασης, άλλες ασκούνται μέσα από το κατάστημα κράτησης, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δεν ασκήθηκε έφεση. Φαίνεται, δηλαδή, πως όσοι και όσες καταδικάστηκαν σε ποινή χωρίς αναστολή εκτέλεσης υπό όρο ή χωρίς η έφεση να έχει αναστέλλουσα δύναμη οδηγήθηκαν απευθείας στη φυλακή, χωρίς να τους δοθεί η ευκαιρία να ασκήσουν το θεμελιώδες αυτό δικονομικό δικαίωμα. Συγκεκριμένα, από τα 53 ενήλικα καταδικασθέντα άτομα, ασκήθηκαν 9 εμπρόθεσμες εφέσεις ενώπιον της Εισαγγελίας, 3 εμπρόθεσμες εφέσεις μέσα από καταστήματα κράτησης, 40 εκπρόθεσμες μέσα από καταστήματα κράτησης, ενώ σε 1 περίπτωση δεν ασκήθηκε έφεση.

          Σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως τα περισσότερα άτομα υπέβαλαν αιτήσεις για χορήγηση ανασταλτικού αποτελέσματος στην έφεση, ενόσω εξέτιαν την ποινή τους, οι οποίες έγιναν στη συντριπτική πλειοψηφία τους δεκτές από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Ορεστιάδας, αίροντας την κράτηση μέχρι την εκδίκαση της έφεσης.

ι) ποινική μεταχείριση των ανηλίκων: «οιονεί αυτόφωρο» και παραβίαση δικονομικών εγγυήσεων

          Οι τρεις δικογραφίες των ανηλίκων (συνοδευόμενων και ασυνόδευτων) αφορούσαν (οι πρώτες δύο) πέντε παιδιά (η καθεμία), τα οποία συνελήφθησαν στις 29.2.2020, και (η τρίτη) δύο παιδιά που συνελήφθησαν την 1.3.2020. Κατά το άρ. 239 παρ. 2 ΚΠΔ (το οποίο καταργήθηκε σε όφελος μιας πληρέστερης διαδικασίας, περισσότερο εγγυητικής[xxxvi]), στις περιπτώσεις των ανηλίκων κατηγορουμένων είναι υποχρεωτική η διενέργεια ειδικής έρευνας για την υγιεινή, την ηθική και τη διανοητική κατάσταση, για την προηγούμενη ζωή, για τις οικογενειακές συνθήκες και γενικά για το περιβάλλον τους και για τον λόγο αυτό προβλέπεται η δυνατότητα ανάθεσης της συλλογής των απαιτούμενων πληροφοριών σε έναν από τους επιμελητές που υπηρετούν στις κατά τόπους Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων.

          Στις περιπτώσεις αυτές η Εισαγγελία επέλεξε την άμεση παραπομπή τους στο ακροατήριο, αρχικά της 6^ης Μαρτίου 2020, που ήταν και η επόμενη διαθέσιμη δικάσιμος του Μονομελούς Δικαστηρίου Ανηλίκων, ήτοι έξι και πέντε αντίστοιχα μέρες από τη σύλληψή τους, δίχως να πραγματοποιηθεί η ανωτέρω αναφερόμενη κοινωνική έρευνα, κατά παράβαση των εγγυήσεων υπέρ των ανηλίκων κατηγορουμένων. Οι υποθέσεις αναβλήθηκαν λόγω έλλειψης διερμηνέων και εκδικάστηκαν, έπειτα από μία ακόμη αναβολή στις 5.11.2021. Η αρχική παραπομπή σε τόσο σύντομη δικάσιμο, χωρίς την τήρηση των προϋποθέσεων του άρ. 239 ΚΠΔ (η οποία δεν διορθώθηκε μέχρι την τελική εκδίκαση της υπόθεσης), δημιουργεί ένα πλαίσιο «οιονεί αυτοφώρου», κατά παράβαση του άρ. 242 παρ. 3 ΚΠΔ, το οποίο απαγορεύει τη διαδικασία του αυτοφώρου σχετικά με τους ανηλίκους.

          Κατά την εκδίκαση των ανωτέρω υποθέσεων το Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων Ορεστιάδας έκρινε πως οι συνοδευόμενοι ανήλικοι δεν τέλεσαν την πράξη της παράνομης εισόδου (καθώς συνοδεύονταν από τους γονείς τους), ενώ οι συνοδευόμενοι τέλεσαν την πράξη, για την οποία αποφασίστηκε να επιβληθεί το αναμορφωτικό μέτρο της επίπληξης.

ii) βασικά στοιχεία από τις συνεντεύξεις

Τα ζητήματα που αναδείχθηκαν σύντομα παραπάνω προκάλεσαν ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο οι διαδικασίες που ακολουθήθηκαν ήταν πράγματι αυτές που αποτυπώθηκαν στα επίσημα έγγραφα που μελετήθηκαν (εκθέσεις σύλληψης, προανακριτικές απολογίες, δικαστικές αποφάσεις, κ.ο.κ.) ή, όπως διαφαινόταν -μεταξύ άλλων, από το ύψος των ποινών και τα προβληματικά ευρήματα σχετικά με την άσκηση εφέσεων- υπό συνθήκες μιας έκτακτης απονομής δικαιοσύνης, χωρίς την τήρηση των ελάχιστων εγγυήσεων της δίκαιης δίκης (άρ. 6 Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου- ΕΣΔΑ). Οι ερωτήσεις που προέκυψαν και αποτέλεσαν τη βάση της συζήτησης αφορούν το ταξίδι των συμμετεχόντων προς τα ελληνοτουρκικά σύνορα του Έβρου και την κατάσταση που επικρατούσε εκεί, τη σύλληψη και τη συνολική προανακριτική διαδικασία, τη διαδικασία στο ποινικό ακροατήριο, την άσκηση έφεσης, την κατάσταση του αιτήματός τους για διεθνή προστασία, τη διάρκεια της ποινής που εκτίθηκε, την τυχόν εκδίκαση της υπόθεσής τους κατ’ έφεση και την έκβαση της έφεσης αυτής.

          Οι προσπάθειες επικοινωνίας με τα κατηγορούμενα άτομα αποτέλεσαν ένα αρκετά απαιτητικό κομμάτι της ερευνητικής διαδικασίας, καθώς τα περισσότερα είτε είχαν ήδη φύγει από τη χώρα, έπειτα από την αναγνώρισή τους ως πρόσφυγες, είτε απλώς δεν είχαν ενημερώσει τις ανωτέρω ΜΚΟ για την αλλαγή των στοιχείων επικοινωνίας τους, έπειτα από την άρση της κράτησής τους ή τη λήξη της συνεργασίας με αυτές. Έτσι, δεν κατέστη δυνατή η δυνατότητα επικοινωνίας με τους πολίτες Ιράκ, Τουρκίας και Πακιστάν, αλλά μόνο με ένα μέρος των υποδειχθέντων πολιτών Αφγανιστάν. Τελικά, έλαβαν χώρα 7 συνεντεύξεις με συνολικά 13 άτομα. Ο αριθμός των συμμετεχόντων δεν κρίνεται μικρός, καθώς στα πλαίσια της ποιοτικής ερευνητικής μεθοδολογίας η εστίαση δεν γίνεται σε μια στατιστικού τύπου αποτύπωση των φαινομένων, αλλά στην ανάδειξη ζητημάτων που προκύπτουν από τη σε βάθος ανάλυση θεσμών, πρακτικών, εμπειριών. Σε κάθε περίπτωση, οι συνεντεύξεις λειτουργούν ως εργαλείο που αξιοποιείται επικουρικά της μελέτης των δικογραφιών αλλά και του συνόλου των τεκμηρίων που αξιοποιήθηκε παραπάνω και στη συνέχεια της μελέτης.

          Για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων προσέλαβα διερμηνέα, γνώστη της ελληνικής και των δύο βασικών γλωσσών που μιλούνται στο Αφγανιστάν (νταρί και παστού). Αρχικά έγινε τηλεφωνική επικοινωνία με τα υποψήφια συμμετέχοντα άτομα, κατά την οποία δόθηκε πλήρης περιγραφή της στοχοθεσίας της έρευνας και των θεματικών που θα αναλύονταν, και έπειτα κλείστηκε ραντεβού για τη διεξαγωγή της συνέντευξης. Όλα τα άτομα με τα οποία επικοινώνησα υπήρξαν από την πρώτη στιγμή θετικά στην συνομιλία μαζί μου, αναφέροντας μεγάλη επιθυμία να μεταφέρουν όλη την εμπειρία τους ώστε να μην ξανασυμβούν αντίστοιχα γεγονότα. Οι συνεντεύξεις έλαβαν χώρα ως επί το πλείστον διά ζώσης, στα διαμερίσματα των συμμετεχόντων και σε μία περίπτωση στο γραφείο μου, ενώ σε δύο περιπτώσεις η συνέντευξη έλαβε χώρα τηλεφωνικά, καθώς τα άτομα βρίσκονταν στη Γερμανία. Κάθε συνέντευξη διήρκεσε 1-1,5 ώρα, ενώ όλα τα συμμετέχοντα υπέγραψαν δύο έντυπα ενημέρωσης και συγκατάθεσης, από τα οποία διατήρησαν το ένα.

          Για την ανάλυση και παρουσίαση των ευρημάτων μας ακολουθείται το ποιοτικό μοντέλο, αντί του ποσοτικού, που είναι η περισσότερο συνήθης καταφυγή των ερευνητών στην εγκληματολογική έρευνα. Το ποσοτικό μοντέλο, καίτοι χρήσιμο για την παραγωγή σημαντικών δεδομένων, αντιμετωπίζει τους θεσμούς της ποινικής δικαιοσύνης ως αντικειμενικά φαινόμενα, δυνάμενα να αντιμετωπιστούν µε όρους αυστηρής αιτιότητας. Αντίθετα, η ποιοτική προσέγγιση αντιλαμβάνεται διαφορετικά την κοινωνική πραγματικότητα, και, ως εκ τούτου και τις μεθόδους µε τις οποίες θα πρέπει αυτή να αναλύεται, εστιάζοντας στον τρόπο µε τον οποίο (ανα)παράγονται και εφαρμόζονται τα κοινωνικά νοήματα, οι κοινωνικές διαδράσεις και οι κοινωνικές διαδικασίες[xxxvii].

          Για την ανάλυση του υλικού που προέκυψε από τις συνεντεύξεις, τα ζητήματα που αναπτύχθηκαν, ομαδοποιήθηκαν στις εξής θεματικές: α) διάσχιση των συνόρων και κατάσταση στα ελληνοτουρκικά σύνορα, β) σύλληψη και προανακριτική διαδικασία, γ) διαδικασία στο ακροατήριο, δ) αστυνομική βία- παράνομες επαναπροωθήσεις, ε) αποτίμηση της ψυχικής, σωματικής, υλικής ζημίας της εν γένει μεταχείρισης από τις τουρκικές και τις ελληνικές αρχές. Το κάθε άτομο έχει αριθμηθεί από το 1 ως το 13· μετά από κάθε παράθεμα βρίσκεται σε παρένθεση ο αριθμός του προσώπου που συμμετείχε. Παρακάτω ακολουθεί σύντομη παρουσίαση των ανωτέρω θεματικών:

α) διάσχιση των συνόρων και κατάσταση στα ελληνοτουρκικά σύνορα

          Σύμφωνα με όλα τα συμμετέχοντα, κανείς και καμία δεν είχε εξ αρχής σκοπό την μόνιμη διαμονή στην Τουρκία, εξαιτίας αφενός της νομικής τους κατάστασης, καθώς στην Τουρκία το θεσμικό πλαίσιο δεν είναι σύμφωνο με τα δικαιώματα και τις ανάγκες των προσφύγων, αφετέρου λόγω των τεράστιων δυσκολιών για μια αξιοπρεπή διαβίωση και πρόσβαση σε νόμιμη εργασία, στην εκπαίδευση και σε υπηρεσίες υγείας.

Σχετικά με τον τρόπο διάσχισης των συνόρων όλα αναφέρουν πως οι τουρκικές αρχές μάζεψαν τους πρόσφυγες και τους οδήγησαν σε λεωφορεία που τους μετέφεραν στα σύνορα, τα οποία, όπως τους διαβεβαίωναν, ήταν ανοικτά (μόνο μία οικογένεια δεν γνώριζε για την κατάσταση που επικρατούσε και πλήρωσε διακινητή για τη μεταφορά τους στην Ελλάδα): «Το πρωί είχα βγει να πάω στο φούρνο να πάρω ψωμί, εκεί μας πέτυχε η τουρκική αστυνομία: “εσείς δεν είστε Αφγανοί; δεν θέλετε να φύγετε; Έχουν ανοίξει τα σύνορα, τι κάνετε εδώ, τώρα είναι ευκαιρία να φύγετε” (2)· «[…] ήρθαν οι τουρκικές αρχές και μας επιβίβασαν σε λεωφορεία και μας πήγαν στα σύνορα. Είχαν φέρει ένα μεγάλο λεωφορείο, σχεδόν όλοι μέσα ήταν Αφγανοί, 5-6 από αφρικανικές χώρες, μας έλεγαν “πηγαίνετε, τα σύνορα έχουν ανοίξει” (9)· «Ένα πρωί, είχε κρύο, ο σύζυγός μου είχε βγει να πάει να πουλήσει (σ.σ.: πράγματα που συνέλλεγε από τα σκουπίδια), εγώ μόλις είχα γεννήσει και το μωρό ήταν 5 ημερών, δεν περνάει λίγη ώρα και γυρίζει με αστυνομικούς και μας είπαν “να σηκωθείτε να φύγετε, τα σύνορα της Ευρώπης έχουν ανοίξει”, τους είπα “πώς να φύγουμε, το μωρό είναι μια σταλιά, 5 ημερών, πώς θα φύγουμε μέσα στο κρύο;” δεν μπορούσαμε να αντισταθούμε, είχαν όπλα, μας ανάγκασαν και μας έβαλαν σε οχήματα και μας πήγαν στα σύνορα» (11).

Η κατάσταση στα σύνορα και στο διάστημα πριν τη σύλληψη από τις ελληνικές αρχές περιγράφεται ως χαώδης και επικίνδυνη (παγωνιά, άγρια ζώα, δακρυγόνα, σφαίρες, βία, απόγνωση): «Είχε τόσο κρύο που δεν μπορείς να το φανταστείς… υπήρχαν πυροβολισμοί από την απέναντι πλευρά, και υπήρχαν λύκοι που επιτίθονταν (11)· «Μας πήγαν εκεί, τα σύνορα ήταν κλειστά, μας άφησαν εκεί στα δάση, όπου γινόταν χαμός, καυγάδες […] Ένα χάος, κανείς δεν ήξερε τι γινόταν, υπήρχαν δακρυγόνα και πυροβολισμοί […] Εκεί εγώ χωρίστηκα με την οικογένειά μου […] δεν ξέρω πού είναι και τι κάνει» (13)· «το μωράκι μου ήταν 6 μηνών και δεν μπορούσε να αναπνεύσει, ήταν πολύ δύσκολη φάση, δεν μπορώ να το ξεχάσω […] τα παιδιά είχαν γίνει μούσκεμα και ο μικρός δεν μπορούσε να αναπνεύσει […] ήρθε ένας αστυνομικός, σήκωσε την κουβέρτα του μωρού και μετά από τη στενοχώρια του χτύπησε το αυτοκίνητο και έβγαλε τη ζακέτα του και μου είπε “πάρ’ την για να ζεστάνεις το μωρό σου”» (9).

Σχετικά με την συμπεριφορά των ενόπλων δυνάμεων των δυο χωρών στις δύο πλευρές του ποταμού Έβρου, αναφέρθηκε: «[…] οι συνοριοφύλακες της Ελλάδας μας έκαναν σήμα ότι τα σύνορα ήταν κλειστά και δεν μας επέτρεπαν να μπούμε, αλλά πήγαμε να επιστρέψουμε και οι τουρκικές αρχές δεν μας το επέτρεπαν» (9)· «Ήρθαν οι Τούρκοι και μας είπαν αν θέλουμε να περάσουμε τα σύνορα να κόψουν το συρματόπλεγμα, είπαμε ναι, τo έκοψαν και μετά ήρθαν οι ελληνικές αρχές και σταμάτησαν μέχρι να φύγουν» (6)· «Ήρθαν οι Τούρκοι και μας είπαν να φύγουμε είπαμε “πώς; αφού θα σκοτωθούμε”, είπαν “αν γυρίσετε, θα σας σκοτώσουμε εμείς”» (11).

β) σύλληψη και προανακριτική διαδικασία

          Σχετικά με τη σύλληψη και τις διαδικασίες που έλαβαν πριν τη μεταγωγή στο δικαστήριο, αναφέρθηκε: «Δεν υπήρχε ενημέρωση, όταν μας συλλάβανε ήταν κάτι μπλε οχήματα, κλειστά, μας έβαλαν τα 15 άτομα μέσα, 8 γυναίκες, 7 άντρες, μας πήγαν σε ένα χώρο, έκαναν κάτι διαδικασίες, μας πήραν και μας είπαν θα μας πάνε σε ένα ανοικτό camp στη Θεσσαλονίκη, αλλά μας πήγαν κοντά, σε ένα κλειστό κέντρο […] [Διερμηνέας] δεν υπήρχε και δεν ήξερα τι γινόταν» (13)· «Όταν μας πήγαν στο αστυνομικό τμήμα έκαναν σε όλους σωματικό έλεγχο, μετά μας οδήγησαν στα κελιά μέχρι την επόμενη μέρα χωρίς να μας πουν τίποτα, μετά στο δικαστήριο, μετά πίσω στο αστυνομικό τμήμα […] [εκεί] δεν υπήρχε καθόλου διερμηνέας και μόνο έπαιρναν δαχτυλικά αποτυπώματα να υπογράψεις […]» (1)· «Ένα σάντουιτς το 24ωρο [μας έδωσαν], όσες φορές ζητούσαμε να μας δώσουν ένα μπουκάλι καθαρό νερό μας έλεγαν “όχι, να πιείτε από την τουαλέτα”. Ό,τι μας είπανε τα κάναμε, μας έβγαλαν φωτογραφίες, μας πήραν δαχτυλικά αποτυπώματα και κάτι φόρμες συμπληρώναμε […]. Διερμηνέας δεν υπήρχε, ένας από εμάς που ήξερε αγγλικά, έλεγε ελάτε εδώ για τα δαχτυλικά, να βγάλουμε φωτογραφίες, έλεγε πού να συμπληρώσουμε τις φόρμες, ότι όλοι θα πάμε σε camp, τίποτα άλλο δεν μας έλεγαν και δεν μας ρώτησαν […] Για το δικαστήριο δεν ξέραμε τίποτα, αλλά μας καθησυχάζανε ότι δεν θα γίνει κάτι για να μας ηρεμήσουνε» (11).

γ) διαδικασία στο ακροατήριο

Αναφορικά με το ποινικό ακροατήριο, όλα τα συμμετέχοντα πρόσωπα ανέφεραν πως οι δίκες διήρκεσαν πολύ λίγη ώρα (15-40 λεπτά), δεδομένων των πολλών κατηγορούμενων, της διπλής διερμηνείας και του χρόνου που προσθέτουν στη διάρκεια της δίκης οι δικονομικές εγγυήσεις της διαδικασίας. Αναφέρθηκαν πολύ διεκπεραιωτικές διαδικασίες, ελάχιστη ακρόαση των κατηγορουμένων, πολύ περιορισμένη κατανόηση όσων λάμβαναν χώρα λόγω φτωχής διερμηνείας, στέρηση στους περισσότερους του δικαιώματος άσκησης έφεσης.

Αναφορικά με τις συνθήκες της δίκης αναφέρουν: «Τους πήγαιναν όλους μαζί, ανά οικογένεια τους έβαζαν μέσα, ακόμη και τα μικρά παιδιά ήταν μέσα στο δικαστήριο» (3)· «Εκείνη τη βραδιά που υπογράψαμε τα έγγραφα, την επόμενη μέρα μας μάζεψαν όλες τις 15 οικογένειες, μας πήγανε στα δικαστήρια και ήρθαν 3 δικαστές, μας καταδικάσανε όλους, απλά βγάζανε αποφάσεις» (4)· «Δεν μας εξήγησαν τίποτα» (6)· «μας ρωτούσανε γιατί ήρθατε, πώς ήρθατε κλπ., τους είπαμε ότι με το ζόρι μας έφεραν οι τουρκικές αρχές, μας έβαλαν σε ένα όχημα και μας έφεραν εδώ» (8)· «Μας έκαναν ερωτήσεις αλλά δεν μας επέτρεπαν να πούμε τίποτε άλλο, πέρα από το “γιατί ήρθατε;”, “πώς ήρθατε;”» (13)· «[…] είχα μείνει 1,5 μέρα σύνολο στην Ελλάδα και δεν είχα καταλάβει τι γίνεται, κατάλαβα ότι μας πήγαιναν στο δικαστήριο για να μας καταδικάσουνε. Στο δικαστήριο για 40 λεπτά μίλαγε ο δικαστής και στο τέλος μετέφρασε δύο λέξεις ο διερμηνέας, είπε “τόση ποινή οι γυναίκες τόση οι άνδρες και χρηματικό πρόστιμο και φυλακή οι άνδρες, ελεύθερες οι γυναίκες” (3)· «Διερμηνέας ήταν από τους κρατούμενους που ήταν μαζί μας, μόνο πόσο φυλάκιση και πόσο χρηματική ποινή είπε το δικαστήριο [μας μετέφερε]. Ήταν ένας από αυτούς που ήρθαν εκείνες τις μέρες στην Ελλάδα» (4)· «[…] δεν ήταν φαρσόφωνος αλλά παστόφωνος και δεν μετέφραζε αυτά που θέλαμε εμείς αλλά αυτά που ήθελε εκείνος και στο τέλος απλά μας είπε ότι καταδικαστήκαμε σε 3,5 χρόνια και 4.000 ευρώ» (13)· «[…] είπε ότι δεν είναι φυλάκιση, ότι θα πάμε για 3 μέρες κάπου και μετά θα πάμε όλοι μαζί σε σπίτι… αλλά μας χώρισαν και η κόρη μου έκλαιγε και φώναζε “μπαμπά”, εγώ πήγα να αγκαλιάσω το παιδί μου να το καθησυχάσω και ήρθε ένας αστυνομικός και μου έδωσε μια δυνατή στην πλάτη και με πέταξαν στο αυτοκίνητο και φύγαμε […]» (11).

Σχετικά με την άσκηση έφεσης ανέφεραν: «Μετά την καταδίκη, τους έβαλαν χειροπέδες και τους πήγαν φυλακή. Δεν μου έδωσαν κάποιο χαρτί, μας πήγαν κατευθείαν φυλακή» (4)· «Τους άντρες τους ξεχώρισαν από εμάς, μόνο στις γυναίκες έδωσαν να υπογράψουν» (6)· «[…] μας έδωσαν χαρτί να υπογράψουμε χωρίς να μας εξηγήσουν, έχουμε υπογράψει άπειρα χαρτιά χωρίς να ξέρουμε τι είναι. Στο camp μας είπε κάποιος ότι το χαρτί αυτό ήταν για να πάει ο άντρας μου φυλακή» (12).

δ) αστυνομική βία- παράνομες επαναπροωθήσεις

Τα περισσότερα συμμετέχοντα αναφέρουν συνθήκες αστυνομικής βίας στο αστυνομικό τμήμα και μετά την ανακοίνωση της δικαστικής απόφασης: «ήταν πολύ άσχημη συμπεριφορά των αστυνομικών, φώναζαν, χτυπούσαν ανθρώπους, έφεραν κάποια χαρτιά να υπογράψουμε και αν αργούσες να απαντήσεις χτυπούσανε […] ήταν μια ασυνόδευτη κοπέλα, την φώναξαν να υπογράψει ένα χαρτί και έβαλε υπογραφή σε λάθος σημείο και τη χτύπησαν στο κεφάλι και έπεσε με τα μούτρα κάτω» (1)· «[…] δεν άφηναν ούτε νερό ούτε φαγητό, ζητούσαμε και δεν μας έδιναν […] ένα παλικαράκι ήθελε να ανάψει τσιγάρο και έπεσαν πάνω του 4 αστυνομικοί με μάσκες, τον χτύπησαν τόσο άγρια που όλοι παρακαλούσαν και έκλαιγαν, έλεγαν “μη χτυπάτε μπροστά στα παιδιά” […] μετά φώναζαν έναν-έναν για να τους δώσουν κάποια έγγραφα να υπογράψει χωρίς να δώσουν εξήγηση τι είναι, εγώ ρώτησα “τι είναι αυτά;” και μου έδωσε μια σφαλιάρα πίσω στο σβέρκο και ήταν μπροστά ο γιος μου και έκλαιγε και η γυναίκα μου λέει “βάλε υπογραφή και κάνε ό,τι λένε”» (4)· «[…] τα 3 παιδιά μου έκλαιγαν και δεν μας έδιναν ούτε νερό, χτυπούσαμε και ζητούσαμε νερό, μας έλεγαν “να πιείτε από τις τουαλέτες”» (11)· «[…] εμένα με φώναξαν [μετά το δικαστήριο] “έλα πάρε το κινητό σου και θα φύγεις” και γύρισα και είπα ότι δεν θα πάω πουθενά, θα πάω όπου πάει ο σύζυγός μου, εγώ τον κρατούσα από το χέρι και οι κόρες μου από τα πόδια και κλαίγαμε, είπαν “εντάξει”, αλλά μετά έκαναν μια παγίδα, φώναξαν τον σύζυγό μου έξω και εγώ τον κρατούσα από πίσω και τα μωρά κλαίγανε και η συμπεριφορά των αστυνομικών ήταν βίαιη, άρχισαν να μας σπρώχνουν, μετά 4 αστυνομικοί πέταξαν τον άνδρα μου κάτω με μια κλωτσιά και τον πέταξαν στο όχημα» (9).

Κάποια, επίσης, αναφέρουν περιστατικά βίαιων επαναπροωθήσεων: «[…] μας πήγαν κάπου στα σύνορα σε ένα κρατητήριο, εκεί επικρατούσε χάος, οι άνθρωποι ήταν χτυπημένοι, έτρεχε αίμα, τους έφερναν εκεί, τους χτυπούσανε, τους έπαιρναν όλα τα αντικείμενα και τους άφηναν ένα μόνο ρούχο, τους έβαζαν μετά σε οχήματα και τους έστελναν πίσω, εμείς νομίζαμε ότι θα γίνει το ίδιο με εμάς, αλλά επειδή μας βρήκαν πρώτα οι δημοσιογράφοι δεν έγινε τίποτα […] Όταν μας έβγαλαν ρωτούσαν οι οικογένειες από πού είστε, όσοι λέγαμε Αφγανιστάν μας πήγαν δικαστήρια, όσοι έλεγαν Συρία και Ιράκ τους έπαιρναν τα πράγματα και τα πετούσαν εκεί [σε μια] στοίβα […] και τους έβαζαν στα οχήματα να τους πάνε πίσω στην Τουρκία. Όσες ώρες ήμασταν εκεί ήρθαν δύο οχήματα και φόρτωναν τσάντες. Όταν ήμασταν στο αστυνομικό τμήμα, είδα 5.000 τσάντες μαζεμένες» (5)· «Στον διπλανό χώρο έφεραν άντρες και γυναίκες και μετά από 2 ώρες τους απελάσανε όλους πίσω […] ειδικά τους μόνους άντρες τους ξυλοκόπησαν πολύ άσχημα με κάτι πολύ χοντρά καδρόνια […] στο κεφάλι τους» (8).

Τέλος, μία συμμετέχουσα ανέφερε περιστατικά βιασμού γυναικών: «[…] βιάζανε τις γυναίκες, εκεί μπροστά στα μάτια μας βλέπαμε ότι τις παίρνανε να τις βιάσουνε, εμείς κρυφτήκαμε και κλαίγαμε, λέγαμε ότι εμείς είμαστε μουσουλμάνες και δεν κάνουμε τέτοια πράγματα. Τις γυναίκες που ήταν μόνες τους χωρίς άντρες. Όταν τις έφερναν πίσω έβλεπες στο λαιμό τους γρατσουνιές και πληγές» (12).

ε) αποτίμηση της ψυχικής, σωματικής, υλικής ζημίας της εν γένει μεταχείρισης από τις τουρκικές και τις ελληνικές αρχές.

Στην ερώτηση «Ποιο ήταν το μεγαλύτερο κακό που σας προκάλεσε αυτή η διαδικασία και τα όσα ζήσατε;» τα περισσότερα συμμετέχοντα μοιράστηκαν εμπειρίες και συναισθήματα σχετικά με τον χωρισμό των οικογενειών, την εμπειρία της στέρησης της ελευθερίας και ψυχικά τραύματα στους ίδιους και στα παιδιά τους:

«Η χειρότερη φάση της ζωής μου ήταν η στιγμή που μου πέρασαν της χειροπέδες και ο γιος μου έκλαιγε, εγώ δεν μπορούσα να κάνω κάτι, ήμουν αδύναμος, άρχισαν να βουρκώνουν τα μάτια μου χωρίς να μπορώ να πω κάτι» (4)· «[…] ήμουν μακριά από την οικογένειά μου για 6 μήνες δεν ήξερα τι κάνει και πού είναι η οικογένειά μου» (5)· «Ήμουν με τη μαμά μου στο camp και δεν είδα τον μπαμπά μου 8 μήνες» (7)· «Το χειρότερο από όλα ήταν ο χωρισμός μου, όταν με χώρισαν από τον άντρα μου και για 4 μήνες δεν ήξερα, δεν είχα τα νέα του, αν ζει, αν είναι εδώ, τους 4 μήνες κλαίγοντάς τους περάσαμε, και τα παιδιά έκλαιγαν δεν ήξεραν πού είναι ο μπαμπάς τους. Η μικρή όταν ήρθε ο μπαμπάς ήταν 8 μηνών, δεν τον ήθελε και έκλαιγε, έκανε μια βδομάδα να τον συνηθίσει» (11)· «Ο χωρισμός από την οικογένειά μου ήταν το χειρότερο, και η φυλακή, για 4 μήνες δεν ήξερα πού είναι τα παιδιά μου, και έλεγα άραγε θα υπάρξει μια μέρα που θα μάθω αν ζουν τα παιδιά μου» (10),

«[…] όταν μας πήγαν στο αστυνομικό τμήμα, και ήταν άνθρωποι χτυπημένοι, κρέμονταν τα κρέατά τους, φοβόμασταν να μη συμβεί το ίδιο με εμάς» (5)· «Αυτό που σημάδεψε την ψυχή μου ήταν ότι μας έβαλαν στην ίδια στέγη με ανθρώπους που ήταν δολοφόνοι» (4)· «μπροστά στα μάτια μου 4 αστυνομικοί πετάξαν τον άντρα μου στο αυτοκίνητο και πρώτα τον είχαν κλωτσήσει στην πλάτη και μας φώναζαν “πάψτε, ηρεμήστε”, αντί να ηρεμήσουν αυτοί. Πέρα από εμάς τους δύο η μικρή μου κόρη έπαθε σοκ τη στιγμή που έγινε αυτό το σκηνικό, για ένα χρόνο πήγαινε σε θεραπεία […] αλλά ακόμα το τραύμα υπάρχει και όποτε βλέπει αστυνομικό σοκάρεται ακόμη» (9).

«Ακόμη τα παιδιά μου όταν βλέπουν έξω αστυνομικούς, φοβούνται και έρχονται πάνω μου και λένε “να οι αστυνομικοί, θα έρθουν πάλι να πάρουν τον μπαμπά μας;”» (11)· «Από τότε που έχω έρθει έχω ψυχολογική πάθηση, παίρνω φάρμακα, στην ηλικία που είμαι (σ.σ.: νεαρή) άλλοι δεν τα ξέρουν καν αυτά τα φάρμακα» (12)· «Η στιγμή που χωρίστηκα με την οικογένειά μου, την ώρα που μπήκα στη φυλακή, ο χρόνος που έμεινα εκεί δεν μπορώ να ξεχάσω που ήμουν μόνη μου, που προσπάθησαν να με σκοτώσουν, με έβαζαν να καθαρίζω τις τουαλέτες, όλη μέρα με έβριζαν “μουσουλμάνα, μουσουλμάνα”, όλα αυτά δεν μπορώ να τα βγάλω από τη μνήμη μου» (13).

5. Αξιολόγηση ερευνητικών συμπερασμάτων υπό το πρίσμα της ποινολογίας και της εγκληματολογίας των συνόρων

Για την ακριβέστερη αξιολόγηση των γεγονότων που έλαβαν χώρα κατά την κρίσιμη περίοδο, υπό το πρίσμα των ευρημάτων της παρούσας, είναι κρίσιμο να αναφερθούν τα εξής σχετικά με το αδίκημα της παράνομης εισόδου, το οποίο επισύρει ποινή φυλάκισης τριών μηνών έως 5 έτη και χρηματική ποινή τουλάχιστον 1.500 ευρώ[xxxviii]: σύμφωνα με το άρ. 31 παρ. 1 της Σύμβασης της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων, δεν επιβάλλονται ποινικές κυρώσεις λόγω παράνομης εισόδου ή διαμονής, όπως τούτο προβλέπεται και στο σύμφωνο με αυτήν άρ. 2. παρ. 1 εδ. γ’ Ν. 4251/2014. Επιπλέον, προβλέπεται η δυνατότητα αποχής από την ποινική δίωξη, κάτι που στην πράξη είναι ο κανόνας[xxxix]· σε περίπτωση δίωξης συχνή τυγχάνει η εφαρμογή των διατάξεων του Ποινικού Κώδικα περί κατάστασης ανάγκης που αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης ή, κατά περίπτωση, τον καταλογισμό, ενώ άλλες ερμηνείες θεωρούν πως η ανωτέρω διάταξη της Σύμβασης της Γενεύης ιδρύει προσωπικό λόγο απαλλαγής από την ποινή. Σε περίπτωση καταδίκης, το σύνηθες είναι η ποινή που επιβάλλεται να είναι ιδιαίτερα μικρή[xl], επιφέροντας την εκ του νόμου αναστολή της. Υπενθυμίζεται πως οι κατηγορούμενοι που δικάστηκαν κατά την περίοδο που εξετάζεται είχαν στερηθεί το δικαίωμα υποβολής αιτήματος ασύλου, δυνάμει Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου, έπειτα από την απόφαση του ΚΥΣΕΑ που αναφέρθηκε παραπάνω, η οποία, βέβαια, δεν είναι σύμφωνη τόσο με το διεθνές όσο και με το ενωσιακό δίκαιο[xli]. Μετά την παρέλευση του χρονικού αυτού διαστήματος, δόθηκε η σχετική δυνατότητα, και, μάλιστα, όπως προέκυψε από την έρευνα, στη συντριπτική πλειοψηφία τους οι καταδικασθέντες αναγνωρίστηκαν ως πρόσφυγες.

Τα ερευνητικά δεδομένα που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα, τα οποία επιβεβαιώνονται και από τις εκθέσεις και τα λοιπά τεκμήρια που αξιοποιήθηκαν, καταδεικνύουν πως, στις περιπτώσεις που εξετάστηκαν, τα δικαστήρια κινήθηκαν εκτός του πλαισίου που ορίζεται από υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις, τόσο όσον αφορά την προανακριτική και την ακροαματική διαδικασία, όσο και σχετικά με την ίδια την καταδίκη σε υψηλότατες ποινές φυλάκισης χωρίς αναστολή. Σύμφωνα με την Αντιπροσωπεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, που απάντησε σε επίσημο ερώτημα για την παρούσα έρευνα, η πρακτική αυτή από το Πρωτοδικείο Ορεστιάδας συνιστά «έντονη αλλαγή πρακτικής»[xlii]. Η έρευνά μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι έκτακτες συνθήκες στα σύνορα οδήγησαν σε μια έκτακτη απονομή δικαιοσύνης (μια κατ’ εξαίρεση δικαιοσύνη) και σε μια δεύτερη εργαλειοποίηση των κατηγορούμενων προσφύγων, θίγοντας βασικά δικαιώματά τους υπό τις δύο αυτές ιδιότητες (πρόσφυγες και κατηγορούμενοι) και παραβιάζοντας την ανθρώπινη αξιοπρέπειά τους, υποβιβάζοντάς τους σε μέσο προς σκοπό, απογυμνωμένους από δικαιώματα και δυνατότητες άμυνας και αντίστασης.

Όπως γίνεται εμφανές από τα ευρήματα που σύντομα κατατέθηκαν παραπάνω, η συνολική ποινική μεταχείριση των πολιτών τρίτων χωρών που εισήλθαν στη χώρα εκείνη την περίοδο υπήρξε αυθαίρετη και δυσανάλογη του βαθμού προσβολής του εννόμου αγαθού της πολιτειακής εξουσίας, αλλά «ανάλογη» των ηθικών πανικών, του ξενοφοβικού λόγου, της ελευθερίας δράσης των ρατσιστικών ένοπλων και μη ομάδων πολιτών και της διάχυτης υποκρισίας από τον επίσημο πολιτικό και δημοσιογραφικό λόγο που άσκησε κριτική στον Πρόεδρο Ερντογάν για την εργαλειοποίηση των προσφύγων, νομιμοποιώντας την περαιτέρω εργαλειοποίησή τους με έκτακτα μέτρα.

Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων που προηγήθηκε, είναι πέρα από εμφανές ότι οι δίκες για το αδίκημα της παράνομης εισόδου κατά το διάστημα της κρίσης στα σύνορα έλαβαν χώρα υπό συνθήκες έκτακτης δικαιοσύνης, με παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων, σε παράφορη και προφανή αντίθεση με βασικά χαρακτηριστικά της δίκαιης κατά το άρ. 6 ΕΣΔΑ δίκης: καταγράφηκαν διαδικασίες-εξπρές με κατ’ επίφαση τήρηση των δικονομικών εγγυήσεων περί ενημέρωσης για τα δικαιώματα του κατηγορουμένου, και δη αυτό του συνηγόρου, της διερμηνείας (καθώς φαίνεται ότι αυτή δεν ήταν κατ’ ουσία διερμηνεία αλλά απλή μεταφορά των απολογιών των κατηγορουμένων και ενημέρωση για την ποινή που επέβαλε το δικαστήριο, σε κάποιες δε περιπτώσεις ακόμη και παραπληροφόρηση) και των εν γένει υπερασπιστικών τους δικαιωμάτων και εγγυήσεων· δίκες στις οποίες οι βασικοί ισχυρισμοί των κατηγορουμένων, οι οποίοι θεμελιώνονταν στην πανθομολογούμενα προκλητική στάση της Τουρκίας, δεν έγιναν αποδεκτοί χωρίς καμία επαρκή αιτιολογία· δίκες, δηλαδή, στις οποίες οι κατηγορούμενοι δεν αντιλαμβάνονταν τίποτα, από τη σύλληψη μέχρι τη μεταγωγή στη φυλακή, μεταφερόμενα σαρκία, έρμαια των ανταγωνισμών Τουρκίας-Ελλάδας-Ε.Ε.

Μια περιήγηση σε βασικές αρχές της θεωρίας της ποινής είναι αναγκαίο στοιχείο της αξιολόγησης της ποινικής μεταχείρισης των προσφύγων των οποίων οι φάκελοι εξετάστηκαν και με τους οποίους είχα τη δυνατότητα να μιλήσω: βασική αρχή της επιμέτρησης της ποινής είναι ότι αυτή θα πρέπει να είναι ανάλογη της ενοχής του δράστη[xliii]. Η εγκληματοποίηση και ποινικοποίηση έχουν όρια πέραν των οποίων παραβιάζονται οι αρχές της αναγκαιότητας και της αναλογίας (καθώς η ποινή πρέπει να είναι ανάλογη της έντασης της εγκληματικής προσβολής)[xliv]. Κατά συνέπεια, δεν είναι όλες οι ποινές που κινούνται μέσα στα πλαίσια της απειλούμενης ποινής ορθές (μιας και η θέση αυτή οδηγεί στην επιλογή μιας μη εξατομικευμένης, και άρα μη αναλογικής, μεταχείρισης)· κατά τον Παρασκευόπουλο, το δικαστήριο θα πρέπει «να προσδιορίσει το στενότερο εκείνο πλαίσιο τιμών ποινής που αναλογεί στο άδικο της συγκεκριμένης πράξης και στην ενοχή του δράστη για αυτό»[xlv]. Σύμφωνα με την Καϊάφα-Γκμπάντι, κατά την επιμέτρηση της ποινής, ο δικαστής δεν έχει απόλυτη διακριτική ευχέρεια να επιλέξει μία ποινή μέσα από το προβλεπόμενο πλαίσιο, ή μια ποινή που ανταποκρίνεται στο προσωπικό του περί δικαίου αίσθημα, καθώς η επιβολή ποινής είναι το αποτέλεσμα της εφαρμογής νομοθετικά καθορισμένων κριτηρίων και αξιολόγησης των πραγματικών περιστατικών της εκδικαζόμενης περίπτωσης, κρίση η οποία θα πρέπει να αιτιολογεί την εκάστοτε επιβληθείσα ποινή[xlvi].

Μια ποινή δυσανάλογη προς τη βαρύτητα της πράξης είναι μια ποινή αντισυνταγματική[xlvii]. Κατά την εκδίκαση των υποθέσεων παράνομης εισόδου κατά το κρίσιμο χρονικό διάστημα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, παραγνωρίστηκε η βαρύτητα της συγκεκριμένης πράξης και ο βαθμός ευθύνης των δραστών, με το παράδοξο να λαμβάνεται υπόψη η συμπεριφορά των τουρκικών αρχών σε βάρος των κατηγορουμένων και να μη γίνονται δεκτοί ισχυρισμοί που ήταν γνωστοί σε παγκόσμιο επίπεδο και προκάλεσαν τις θεσμικές και αντιθεσμικές αντιδράσεις της Ελλάδας και της Ε.Ε.· σε μια τέτοια λογική, θα μπορούσε να αποτελεί κριτήριο για το ύψος της επιβαλλόμενης ποινής π.χ. η αύξηση της εγκληματικότητας σε μια περιοχή, ώστε αυτή να λειτουργήσει αποτρεπτικά για άλλους υποψήφιους κλέφτες· με τον τρόπο αυτό ο δράστης, από υποκείμενο τέλεσης συγκεκριμένου εγκλήματος στον χώρο και στον χρόνο, γίνεται μέσο προς εξυπηρέτηση σκοπού (τη συνέτιση των άλλων υποψήφιων δραστών), κάτι που προσκρούει στη συνταγματική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας[xlviii]. Συνεπώς, η «παραδειγματική τιμωρία» παραβιάζει τους κανόνες επιμέτρησης της ποινής[xlix] και εργαλειοποιεί-υποβιβάζει το υποκείμενο σε αυτή σε μέσο προς επίτευξη σκοπών αντεγκληματικής-μεταναστευτικής πολιτικής και εθνικής άμυνας. Σύμφωνα, μάλιστα, με την έκθεση της CPT, οι υψηλές ποινές που επιβλήθηκαν είχαν σκοπό να αποτρέψουν άλλους από το να εισέλθουν στην ελληνική επικράτεια, κατά τα λεγόμενα του Εισαγγελέα και της Προέδρου Πρωτοδικών, όπως αυτά μεταφέρθηκαν στην αντιπροσωπεία του Οργανισμού[l], κάτι που ενισχύει την ανάλυση περί εργαλειοποίησης των κατηγορουμένων από την ελληνική δικαιοσύνη.

Ο επίσημος πολιτικός λόγος από τη μια αντιμετώπισε τους πρόσφυγες ως δύστυχα, καημένα, εργαλειοποιημένα υποκείμενα και από την άλλη ως εισβολείς. Αρχικά η στοχοποίηση των προσφύγων βασίστηκε στην υποτιθέμενη αυξημένη, σε σχέση με τον ντόπιο πληθυσμό, επικινδυνότητα για τη δημόσια υγεία, ήδη προ του ξεσπάσματος της κρίσης στα σύνορα, ενώ έπειτα επικράτησαν οι λόγοι περί των κινδύνων για τη δημόσια τάξη, την εθνική ασφάλεια, την κοινωνική συνοχή. Έτσι, η άλλη όψη του νομίσματος ήταν και παραμένει η αντιμετώπιση των προσφύγων ως «όπλα» ενός «υβριδικού πολέμου»[li]· και, όπως τα όπλα εξουδετερώνονται, έτσι και οι πρόσφυγες στην κρίση των συνόρων αντιμετωπίστηκαν με όρους εξουδετέρωσης: βία, επαναπροωθήσεις έκτακτη δικαιοσύνη και φυλακή. Πράγματι γίναμε μάρτυρες σε δίκες-εξπρές χωρίς δικαιώματα, διαδικασίες που μόνο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μιας δίκης είχαν, μόνο ένα περίβλημα δικαιοσύνης.

Μια πολεμική δικαιοσύνη ενάντια στον εχθρό στα σύνορα, που ίσως φέρνει στο προσκήνιο ένα ποινικό δίκαιο του εχθρού, ένα παράλληλο νομικό παρα-σύστημα, αναγκαίο για την επιβίωση του ίδιου του κοινωνικού συστήματος και της έννομης τάξης, που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με την εφαρμογή των αρχών του, άχρηστου σε αυτές τις περιπτώσεις, φιλελεύθερου κράτους δικαίου[lii]. Οι εχθροί και οι αδιόρθωτοι εγκληματίες αντιμετωπίζονται ως μη-άτομα, για τα οποία ενεργοποιείται ένα δεύτερο νομικό σύστημα πάνω και πέρα από το επίσημο-βασικό[liii], στα πλαίσια του οποίου ο παραβάτης δεν απολαμβάνει τα δικαιώματα του κατηγορουμένου, γιατί, «αντί να τιμωρείται, πρέπει να πολεμηθεί, να αποκλειστεί, αν όχι και να εξοντωθεί»[liv]. Πράγματι, η δικονομική μεταχείριση των κατηγορούμενων που μεταφέρονταν χωρίς να γνωρίζουν τίποτα από τα σύνορα στο αστυνομικό τμήμα, έπειτα στο δικαστήριο και εν τέλει στη φυλακή, χωρίς την κατ’ ουσία τήρηση των αρχών της δίκαιης δίκης, και η καταδίκη τους σε εξαντλητικές ποινές, απέχει από το να μπορεί να χαρακτηριστεί ως τιμωρία, όπως το περιεχόμενό της προσδιορίζεται στον νόμο και τη σωφρονιστική θεωρία, από την εποχή του Διαφωτισμού και έπειτα, και τη διάκριση μεταξύ εκδίκησης και κολασμού. Αξιόλογο εύρημα προς αυτήν την κατεύθυνση είναι τα λεγόμενα από αρκετά συμμετέχοντα, που κάνουν λόγο για μαζικές επαναπροωθήσεις, συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων, κυρίως πολιτών Συρίας, στοιχείο που για την παρούσα ανάλυση αξιολογείται στην κατεύθυνση της κατασκευής του -πολλαπλά προβληματικού και αντιφατικού- αφηγήματος περί Σύρων προσφύγων -για τους οποίους ισχύουν οι δεσμεύεις του διεθνούς δικαίου- και λοιπών μεταναστών -οι οποίοι δεν χρήζουν καμίας προστασίας και δεν απολαμβάνουν δικαιωμάτων.

Μια ενδιαφέρουσα κατανόηση της σύνδεσης μετανάστευσης και εγκλήματος-ποινικού συστήματος του πεδίου της εγκληματολογίας των συνόρων (border criminology) κάνει λόγο για τη διακυβέρνηση της μετανάστευσης μέσω του εγκλήματος (government through crime) και την επίτευξη μιας τιμωρητικής συναίνεσης μέσω του ποινικού λαϊκισμού που παράγεται και αναπαράγεται από πολιτικές δυνάμεις και ΜΜΕ, τα οποία εκμεταλλεύονται τις ανησυχίες περί δημόσιας ανασφάλειας προς την κατεύθυνση μιας ποινικής-τιμωρητικής διακυβέρνησης[lv]. Η διαχείριση αυτή του προσφυγικού-μεταναστευτικού ζητήματος αποτυπώνεται στην «προληπτική αποτροπή» του κινδύνου που ενσαρκώνει ο μετανάστης, την ενίσχυση των πολιτικών νόμου και τάξης στα σύνορα, την αστυνόμευση για την προστασία της ποιότητας ζωής και την αστυνόμευση μηδενικής ανοχής, την επιβολή μεγαλύτερων ποινών στους αλλοδαπούς απ’ ό,τι στους ημεδαπούς και την εκτεταμένη χρήση της φυλακής[lvi], στα πλαίσια μιας μετατροπής του μεταναστευτικού ζητήματος σε ζήτημα (κατά βάση) νόμου και τάξης[lvii]· ωστόσο, όπως, έγινε εμφανές στην ανάλυση που προηγήθηκε, η συναρμογή των λόγων περί δημόσιας τάξης, εθνικής ασφάλειας, κοινωνικής συνοχής και δημόσιας υγείας παράγει ευρύτερες συναινέσεις για την εγκληματοποίηση της μετανάστευσης και την αντιμετώπιση του μη πολίτη ως «μιας πηγής πιθανών κινδύνων στον σύγχρονο πολιτικό λόγο, των κινήσεών του/της ως στόχου αστυνόμευσης και του σώματός του/της ως αποδεκτού στόχου εγκλεισμού»[lviii].

Περαιτέρω αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων θα μπορούσαν να εισφέρουν στην κατεύθυνση μιας κατανόησης πτυχών ζημιογόνων συμπεριφορών των κρατών, πέραν των ορίων της εγκληματολογικής σκέψης, προς μια ζημιολογία των συνόρων (border zemiology), αναδεικνύοντας βλάβες που είναι εγγενείς στα συνοριακά καθεστώτα[lix].

Η κριτική θεώρηση των συνόρων αντιλαμβάνεται αυτά «[…] πέρα από την εθνοκεντρική τους αναπαράσταση ως απόλυτες γεωγραφικές χαράξεις ανάμεσα στα κυρίαρχα έθνη-κράτη»[lx]. Τα σύνορα, λοιπόν, δεν εντοπίζονται μόνο στις διαδικασίες «φρουριοποίησης» και στρατιωτικοποίησης, αλλά κατασκευάζονται μέσα από καθημερινές κοινωνικές διαδράσεις και αμφισβητήσεις[lxi]. Σκοπός της έρευνας δεν ήταν μια συνολική επισκόπηση διαδικασιών συνοριοποίησης από τη σκοπιά της εγκληματολογίας, αλλά η πιο περιορισμένη ματιά της διερεύνησης της ποινικής μεταχείρισης των προσφύγων που εισήλθαν στη χώρα κατά τον Φεβρουάριο-Μάρτιο 2020, που διώχθηκαν και φυλακίστηκαν για το αδίκημα της παράνομης εισόδου, ως τμήμα της συνολικής αντίδρασης του ελληνικού κράτους απέναντι σε ανθρώπους που αντιμετώπισε ως εργαλειοποιημένα υποκείμενα, πιόνια και όπλα ενός «υβριδικού πολέμου», θύματα και θύτες ταυτόχρονα.

Επιλογικά, η έρευνα καταδεικνύει πως η κριτική περί εργαλειοποίησης των προσφύγων από την Τουρκία (η οποία, υποκριτικά, θεωρείται από την ελληνική κυβέρνηση ασφαλής χώρα για την επιστροφή εκεί αιτούντων άσυλο) δεν ήταν παρά ένα τέχνασμα για τη νομιμοποίηση πολιτικών και πρακτικών που παραβιάζουν ευθέως το διεθνές, ενωσιακό και εθνικό δίκαιο και υποβιβάζουν τους ανθρώπους σε εργαλεία άσκησης πολιτικής, υποβάλλοντάς τους σε διαδικασίες θεσμικής και εξωθεσμικής κακομεταχείρισης, θυματοποίησης και αντικειμενοποίησης. Οι άνθρωποι που αντιμετωπίστηκαν ως θύματα μιας κυνικής μεταχείρισης από το τουρκικό καθεστώς, πολεμήθηκαν ως εχθροί με αυθαίρετη θεσμική και εξωθεσμική βία. Οι έκτακτες συνθήκες δοκιμάζουν το κράτος δικαίου· στον Έβρο το κράτος κατανίκησε το δίκαιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Αγγελίδης, Δημήτρης. “Η εποχή της διπλής κρίσης: Κορωνοϊός, σύνορα και αντιπροσφυγική πολιτική στην Ελλάδα”. Στο Δημοκρατία και Ανθρώπινα Δικαιώματα. Σύνορα και κορωνοϊός: Προσφυγική πολιτική και δημόσιος λόγος την εποχή της διπλής κρίσης στην Ελλάδα, επ. Δημήτρης Αγγελίδης, Φωτεινή Κοκκινάκη, Ξένια Κουναλάκη, Μελπομένη Μαραγκίδου, Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Αλέξανδρος Σακελλαρίου, και Παύλος Χαραμής, 9-13. Αθήνα: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2020.

Αθήνα 984, “Ο υβριδικός πόλεμος στην ελληνοτουρκική μεθόριο”, 17.3.2020. Διαθέσιμο στο https://athina984.gr/2020/03/17/o-yvridikos-polemos-stin-ellinotoyrkiki-methorio/ (τελευταία πρόσβαση 18.12.2022).

Αυτοδιοίκηση, “Έβρος: Όλοι κυκλοφορούν με όπλα παριστάνοντας την πολιτοφυλακή (…) Τζάμπα μάγκες”, 5.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.aftodioikisi.gr/koinonia/evros-oloi-kykloforoyn-me-opla-paristanontas-tin-politofylaki-tzampa-magkes/ (τελευταία πρόσβαση 29.1.2022).

Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, “Δήλωση του Υφυπουργού παρά τω Πρωθυπουργώ και Κυβερνητικού Εκπροσώπου Στέλιου Πέτσα μετά το ΚΥΣΕΑ”, 1.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.media.gov.gr/dilosi-tou-yfypourgou-para-to-prothypourgo-kai-kyvernitikou-ekprosopou-steliou-petsa-meta-to-kysea/ (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Η Γνώμη, “Περίεργη απομάκρυνση συγκεντρωμένων από τη γραμμή των συνόρων – Μπλόκο σε 10.000 απόπειρες εισόδου”, 2.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.gnomionline.gr/periergi-apomakrynsi-sygkentromenon-apo-ti-grammi-ton-synoron-bloko-se-10-000-apopires-isodou-video/?fbclid=IwAR2oqIhNmj4dmbNMR6MP0PgCvzzq7NcP0fPeCZ8AXLiTCT9IwIkGL5DL2no (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Δαφνής, Γεώργιος. Σημείωμα σχετικά με μεταδιδακτορική έρευνα «Έκτακτη δικαιοσύνη και εγκληματοποίηση της παράνομης εισόδου: μια προσέγγιση από τη σκοπιά της εγκληματολογίας των συνόρων». Αθήνα: Τομέας Προστασίας, Αντιπροσωπεία Ύπατης Αρμοστείας ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα, 2022.

Διεθνής Αμνηστία, “Εγκλωβισμένοι/ες σε πολιτικά παιχνίδια. Πρόσφυγες στα σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας πληρώνουν το τίμημα της αποτυχίας της Ευρώπης”, 2020. Διαθέσιμο στο https://www.amnesty.gr/sites/default/files/ekthesi_egklovismenoi_es_se_politika_paihnidia.pdf τελευταία πρόσβαση 18.12.2022).

Έθνος, “Ερντογάν: Τα σύνορα με Ελλάδα θα παραμείνουν ανοιχτά για πρόσφυγες και μετανάστες”, 10.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.ethnos.gr/Politics/article/93207/erntogantasynorameelladathaparameinoynanoixtagiaprosfygeskaimetanastes (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Έθνος, “Αναζητώντας νέα «όπλα» στον υβριδικό πόλεμο με την Τουρκία”, 4.6.2020. Διαθέσιμο στο https://www.ethnos.gr/opinions/article/108976/anazhtontasneaoplastonybridikopolemomethntoyrkia (τελευταία πρόσβαση 18.12.2022).

Ελληνική Δημοκρατία, “Πρωθυπουργός, Εισαγωγική τοποθέτηση του πρωθυπουργού Κυριάκος Μητσοτάκη κατά την έναρξη της συνεδρίασης του Υπουργικού Συμβουλίου”, 27.2.2020. Διαθέσιμο στο https://primeminister.gr/2020/02/27/23386 (τελευταία πρόσβαση 1.11.2022).

Ελληνική Κυβέρνηση, “Προληπτικά μέτρα για την αποφυγή της διασποράς του κορονοϊού σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης και Δομές Φιλοξενίας Πολιτών Τρίτων Χωρών”, 23.4.2020. Διαθέσιμο στο https://covid19.gov.gr/proliptika-metra-gia-tin-apofygi-tis-diasporas-tou-koronoiou-se-kentra-ypodochis-ke-taftopiisis-ke-domes-filoxenias-politon-triton-choron/ (τελευταία πρόσβαση 1.11.2022).

Καϊάφα-Γμπάντι, Μαρία. Στο Δίκαιο των ποινικών κυρώσεων, επ. Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι, Νικόλαος Μπιτζιλέκης, και Ελισάβετ Συμεωνίδου-Καστανίδου. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2008.

Κόρος, Δημήτρης, “Επιβλαβή συνοριακά καθεστώτα: μια ζημιολογική προσέγγιση”. Αντιγόνη- το Ερώτημα. Περιοδικό για την Κριτική Εγκληματολογία, το Ποινικό Πρόβλημα και τον Κοινωνικό Έλεγχο, τ. 2, αρ. 3, 39-57 (2022).

Κοσμάτος, Κώστας. Δίκαιο Ανηλίκων. Θεωρία και Πράξη. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2020β.

Κοσμάτος, Κώστας. Στο Οι κυρώσεις στον νέο Ποινικό Κώδικα, επ. Στέφανος Παύλου, και Κώστας Κοσμάτος. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020β.

Κουράκης, Νέστωρ. Θεωρία της Ποινής: μια εισαγωγή. Αθήνα- Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2008.

Παπαταξιάρχης, Ευθύμης, “Η νέα γεωγραφία του προσφυγικού: Βία και πολλαπλασιασμός των συνόρων στο Αιγαίο”. Σύγχρονα Θέματα, τ. 147-148, 21-25 (2020).

Παρασκευόπουλος, Νίκος. Στο Λάμπρος Μαργαρίτης, και Νίκος Παρασκευόπουλος, Ποινολογία. Ζ’ έκδοση. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2006.

Πρώτο Θέμα, “Έβρος: Αγρότες με τρακτέρ και αναμμένους προβολείς βοηθούν στη φύλαξη των συνόρων”, 3.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/greece/article/980525/evros-agrotes-me-trakter-kai-anammenous-provoleis-voithoun-sti-fulaxi-ton-sunoron-deite-video/#.Xl2F6zNaFk8.twitter (τελευταία πρόσβαση 1.2.2022).

Πρώτο Θέμα, “Bίντεο ντοκουμέντο: Πολίτες με προτεταμένα τα όπλα “συλλαμβάνουν” μετανάστες- “Hands up!- Hands up!”, 4.3.2020α. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/webtv/default-folder/3772124/binteo-ntokoymento-polites-me-protetamena-ta-opla-syllambanoyn-metanastes-hands-up-hands-up-/.

Πρώτο Θέμα, “Εθνοφύλακες μαζί με ομάδες κατοίκων του Έβρου ξετρυπώνουν μετανάστες που μπήκαν παράνομα στη χώρα”, 4.3.2020β. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/webtv/default-folder/3772260/ethnofylakes-mazi-me-omades-katoikwn-toy-ebroy-ksetrypwnoyn-metanastes-poy-mpikan-paranoma-sti-xwra/ (τελευταία πρόσβαση και στα δύο 29.1.2022).

Σούζας, Νίκος, Μέρμηγκα, Ιουλία, και Διακουμάκου, Τζότζο. «Γιατί η μοναξιά μου θεωρείται ασφαλής χώρα». Αγώνες αιτούντων άσυλο και τοπικές αντιδράσεις στο συνοριακό καθεστώς της Χίου (2015-2016). Θεσσαλονίκη: Ψηφίδες, 2021.

Συκιώτου, Αθανασία, “Ένταξη μεταναστών και προσφύγων: πραγματικότητα και νομικά προβλήματα”. Στο Αλλοδαποί στην Ελλάδα: Ένταξη ή περιθωριοποίηση;, επ. Αθανασία Συκιώτου, 77-104. Αθήνα: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα.

Χρυσόγονος, Κώστας. Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2006.

E-Evros, “Άνοιξε τα σύνορα ο Ερντογάν: Πέρασαν περπατώντας στον Έβρο 300 παράνομοι μετανάστες”, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.e-evros.gr/gr/eidhseis/3/anoi3e-ta-synora-o-erntogan-perasan-perpatwntas-ston-ebro-300-paranomoi-metanastes-photo-video/post39679 (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

HuffPost, “Reuters: Η Τουρκία δεν θα εμποδίζει πλέον πρόσφυγες από τη Συρία να περάσουν στην Ευρώπη”, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.huffingtonpost.gr/entry/toyrkia-ellada-aigaio-prosfyges-syria-metanastes-polemos-nekroi-stratiotes-idlib-synora-hpa-eyrvph_gr_5e58b3c7c5b6450a30bc8a8f (τελευταία πρόσβαση 31.10.2022).

Human Rights Watch, “Ελλάδα/ΕΕ: Σεβαστείτε τα Δικαιώματα, Μειώστε τη Δυστυχία στα Σύνορα”, 2020α. Διαθέσιμο στο https://www.hrw.org/el/news/2020/03/05/339210 (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

HumanRights360, “During and After Crisis: Evros Border Monitoring Report”, 2020. Διαθέσιμο στο https://www.humanrights360.org/wp-content/uploads/2021/11/During-After-Crisis-Evros_FINAL.pdf (τελευταία πρόσβαση 27.10.2020).

Iefimerida, “Τουρκία: Πρόσφυγες κατευθύνονται στα σύνορα με την Ελλάδα και φωνάζουν «Yunanistan»”, 28.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.iefimerida.gr/kosmos/toyrkia-prosfyges-trehoyn-sta-synora-me-tin-ellada (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Iefimerida, “Εβρος: Ενισχύεται ο ελληνικός στρατός -Καρέ καρέ οι επιχειρήσεις στα σύνορα”, 1.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.iefimerida.gr/ellada/ebros-enishyetai-stratos-epiheiriseis-sta-synora (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

TVXS, “«Ξέχασαν» χωρίς Διοικητή το Δ΄ Σώμα Στρατού – Αλωνίζουν παραστρατιωτικοί στη Θράκη”, 4.3.2020. Διαθέσιμο στο https://tvxs.gr/news/ellada/ksexasan-xoris-dioikiti-d-soma-stratoy-alonizoyn-parastratiotikoi-sti-thraki (τελευταία πρόσβαση 2.2.2022).

66 Οργανώσεις, “Ανοιχτή Επιστολή 66 Οργανώσεων”, 6.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.hrw.org/el/node/339284/printable/print (τελευταία πρόσβαση και στα 21.6.2022).

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Abc News, “Greek villagers enlisted to catch migrants at Turkey border”, 8.3.2020. Διαθέσιμο στο https://abcnews.go.com/International/wireStory/greek-villagers-enlisted-catch-migrants-turkey-border-69452257 (τελευταία πρόσβαση 1.2.2022).

Bosworth, Mary and Guild, Mhairi, “Governing through migration control: Security and citizenship in Britain”, British Journal of Criminology, Vol. 48, (2008) 703–719.

Canning, Victoria, and Tombs, Steve. From Social Harm to Zemiology. A Critical Introduction. London and New York: Routledge, 2021.

Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, “Council of Europe’s anti-torture Committee calls on Greece to reform its immigration detention system and stop pushbacks”, 2020. Διαθέσιμο στο https://www.coe.int/en/web/cpt/-/council-of-europe-s-anti-torture-committee-calls-on-greece-to-reform-its-immigration-detention-system-and-stop-pushbacks.

De Giorgi, Alessandro, “Immigration control, post-Fordism, and less eligibility”, Punishment and Society, Vol. 12, No. 2, (2010) 147-167.

Deutsche Welle, “Over 13,000 migrants gather on Turkey-Greece border”, 29.2.2020. Διαθέσιμο στο https://www.dw.com/en/over-13000-migrants-gather-on-turkey-greece-border/a-52593052 (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

European Commission, “Press remarks by Vice-President Schinas on immediate actions to support Greece”, 2020. Διαθέσιμο στο https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_20_395 (τελευταία πρόσβαση 27.10.2022).

Forensic Architecture, “The killing of Muhammad Al-Arab” 2020a. Διαθέσιμο στο https://forensic-architecture.org/investigation/the-killing-of-muhammad-al-arab (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Forensic Architecture, “The killing of Muhammad Gulzar”, 2020b. Διαθέσιμο στο https://forensic-architecture.org/investigation/the-killing-of-muhammad-gulzar (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Ioannidis, Panagiotis, Dimou, Eleni, and Dadusc, Deanna, “Sappers of Fortress Europe: exploring the micropolitics of borders through the occupational culture of asylum caseworkers in Greece”. Journal of Ethnic and Migration Studies (2021). DOI: https://doi.org/10.1080/1369183X.2021.1873114.

Jones, Richard, “Uncovering the Hidden Social World: Insider Research in Prison”, Journal of Contemporary Criminal Justice, Vol. 11, (1995) 106-118.

Jupp, Victor. Methods of Criminological Research. London and New York: Routledge, 1995.

Koros, Dimitris, “The Normalization of Pushbacks in Greece: Biopolitics and Racist State Crime”, State Crime Journal, Vol. 10, No. 2, (2021) 238-256.

Krasmann, Susanne, “The enemy on the border: Critique of a programme in favour of a preventive state”, Punishment and Society, Vol. 9, (2007) 301–318.

The New York Times, “Vigilantes in Greece Say ‘No More’ to Migrants”, 7.3.2020. Διαθέσιμο στο https://www.nytimes.com/2020/03/07/world/europe/greece-turkey-migrants.html (τελευταία πρόσβαση 31.1.2022).

United Nations High Commissioner for Refugees, “UNHCR deplores attacks against humanitarians on Greek islands, appeals for calm”, 2.3.2020a. Διαθέσιμο στο https://www.unhcr.org/gr/en/14137-unhcr-deplores-attacks-against-humanitarians-on-greek-islands-appeals-for-calm.html.

United Nations High Commissioner for Refugees, “UNHCR statement on the situation at the Turkey-EU border”, 2.3.2020b. Διαθέσιμο στο https://www.unhcr.org/uk/news/press/2020/3/5e5d08ad4/unhcr-statement-situation-turkey-eu-border.html (τελευταία πρόσβαση 25.10.2022).

Xavier Inda, Jonathan, and Dowling, Julie, “Introduction: Governing Migrant Illegality”. In Governing Migration Through Crime, ed. Jonathan Xavier Inda and Julie Dowling, 1-36. Standford: Standford University Press, 2013.

---

[i] Θερμές ευχαριστίες στο Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, που στήριξε την έρευνά μου, στο Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, και ιδιαίτερα στη Χριστιάνα Καββαδία, τον Αλέξανδρο Κωνσταντίνου, τον Ζήκο Κωλέτση και την Κλοτίλδη Προύντζου, την Ελένη Τάκου και την Ευγενία Κουνιάκη από την οργάνωση HumanRights360, τον S.K., διερμηνέα, και τους/τις Γιώργο Δαφνή και Αριάνα Βασιλάκη από την Αντιπροσωπεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα.

[ii] HuffPost, 28.2.2020.

[iii] E-Evros, 28.2.2020.

[iv] Iefimerida, 28.2.2020.

[v] Διεθνής Αμνηστία, 2020, σ. 12.

[vi] HumanRights360, 2020, σ. 8.

[vii] Deutsche Welle, 29.2.2020.

[viii] Η Γνώμη, 2.3.2020.

[ix] Έθνος, 10.3.2020.

[x] HumanRights360, 2020, σ. 8.10.

[xi] Iefimerida, 1.3.2020.

[xii] Πρώτο Θέμα, 3.3.2020.

[xiii] Abc News, 8.3.2020.

[xiv] TVXS, 4.3.2020.

[xv] Αυτοδιοίκηση, 5.3.2020.

[xvi] The New York Times, 7.3.2020.

[xvii] Πρώτο Θέμα, 4.3.2020α· 4.3.2020β.

[xviii] Αθήνα 984, 17.3.2020· Έθνος, 4.6.2020

[xix] Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, 1.3.2020.

[xx] Διεθνής Αμνηστία, 2020, ό.π., σ. 14.

[xxi] European Commission, 2020.

[xxii] Αγγελίδης, 2020, σ. 10.

[xxiii] Ελληνική Δημοκρατία, 27.2.2020.

[xxiv] Αγγελίδης, 2020, σ. 11· Ελληνική Κυβέρνηση, 23.4.2020.

[xxv] Διεθνής Αμνηστία, 2020, σ. 6.

[xxvi] Human Rights Watch, 2020.

[xxvii] Διεθνής Αμνηστία, 2020, σ. 10· Forensic Architecture, 2020a· 2020b.

[xxviii] Koros, 2021.

[xxix] Διεθνής Αμνηστία, 2020, σ. 8-9.

[xxx] CPT, 2020.

[xxxi] CPT, σκέψη 16, σ. 9.

[xxxii] Διεθνής Αμνηστία, 2020, σ. 15-19· Παπαταξιάρχης, 2020.

[xxxiii] United Nations High Commissioner for Refugees, 2.3.2020a· 66 Οργανώσεις, 6.3.2020.

[xxxiv] CPT, 2020, σκέψη 17, σ. 9.

[xxxv] Η αναφορά σε ανήλικα κάτω και άνω των 12 ετών σχετίζεται με την έναρξη της ποινικής ευθύνης των ανηλίκων, που είναι τα 12 έτη, βάσει του άρ. 121 ΠΚ που ορίζει πως ανήλικα, στα πλαίσια του ποινικού δικαίου «[…] νοούνται αυτοί που κατά τον χρόνο τέλεσης της πράξης έχουν ηλικία μεταξύ του δωδέκατου και του δέκατου όγδοου έτους της ηλικίας τους συμπληρωμένων» (βλ. περισσότερα σε Κοσμάτο, 2020α, σ. 80 επ.).

[xxxvi] Κοσμάτος, 2020α, σ. 223 επ.

[xxxvii] Jones, 1995· Jupp, 1995.

[xxxviii] Άρ. 83 παρ. 1 Ν. 3386/2005. Με τον νέο Ποινικό Κώδικα η επιμέτρηση της χρηματικής ποινής γίνεται πλέον σε ημερήσιες μονάδες (άρ. 57 ΠΚ).

[xxxix] Συκιώτου, 2008, σ. 94.

[xl] Ό.π.

[xli] United Nations High Commissioner for Refugees, 2.3.2020b.

[xlii] Δαφνής, 2022, σ. 5.

[xliii] Κοσμάτος, 2020β, σ. 121.

[xliv] Κουράκης, 2008, σ. 38.

[xlv] Παρασκευόπουλος, 2005, σ. 328-33.

[xlvi] Καϊάφα-Γκμπάντι, 2008, σ. 292-3.

[xlvii] Χρυσόγονος, 2006, σ. 240.

[xlviii] Παρασκευόπουλος, 2005, σ. 320.

[xlix] Ό.π., σ. 321.

[l] CPT, 2020, σκέψη 18, υποσημ. 13, σ. 10.

[li] Αθήνα 984, 17.3.2020· Έθνος, 4.6.2020.

[lii] Krasmann, 2007, σ. 303.

[liii] Ό.π., σ. 306.

[liv] Ό.π., σ. 302.

[lv] De Giorgi, 2010, σ. 154-155.

[lvi] Xavier Inda, 2013, σ. 2.

[lvii] Ό.π., σ. 5.

[lviii] Bosworth & Guild, 2008, σ. 711.

[lix] Canning and Tombs, 2021· Κόρος, 2022.

[lx] Σούζας, Μέρμηγκα και Διακουμάκου, 2021, σ. 40.

[lxi] Ioannidis, Demou and Dadusc, 2021.

Ο Δημήτρης Κόρος σπούδασε στο Τμήμα Νομικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και συνέχισε τις σπουδές του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ (MA in Crime, Law and Society). Το 2016 ολοκλήρωσε τη διδακτορική του διατριβή στο Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (τίτλος διατριβής: “Συστήματα και μηχανισμοί πειθαρχίας στις ελληνικές φυλακές: Ζητήματα και προοπτικές”). Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου “Η πειθαρχία και τα όριά της στην ελληνική φυλακή” (εκδόσεις Νήσος, 2021), ενώ έχει επιμεληθεί την έκδοση “Φυλακή/Κυβερνολογική. Δύο Κείμενα” του Michel Foucault (μετάφραση και επίμετρο. Εκδόσεις Ακυβέρνητες Πολιτείες, 2017). Άρθρα και μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι Εντεταλμένος Διδάσκων στο Τμήμα Νομικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (συμμετέχοντας στη διδασκαλία των μαθημάτων της Εγκληματολογίας, της Ανακριτικής, της Σωφρονιστικής και του Δικαίου Ανηλίκων), μέλος Σ.Ε.Π. στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (όπου διδάσκει αντεγκληματική πολιτική) και μεταδιδακτορικός ερευνητής. Είναι μέλος του συνεργατικού δικηγορικού γραφείου “Συνεργάτες Δικηγόροι” και μέλος της Νομικής Υπηρεσίας του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, παρέχοντας δωρεάν νομικές υπηρεσίες σε όλο το φάσμα του προσφυγικού δικαίου και κυρίως στο πεδίο της διοικητικής κράτησης και των παράνομων συνοριακών πρακτικών από το 2013.

Επιλεγμένες δημοσιεύσεις

• Κόρος, Δ. (2020). Η πειθαρχία και τα όριά της στην ελληνική φυλακή. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, σ. 438 (μονογραφία).
• Drakopoulou, Ai. Konstantinou, A. and Koros, D. (2020). Border management at the external Schengen Borders: Border controls, return operations and access to effective (?) remedies in Greece. Στο Carrera, S., and Stefan, M. Fundamental Rights Challenges in Border Controls and Expulsion of Irregular Immigrants in the European Union: Complaint Mechanisms and Access to Justice. Routledge Publishing, σ. 175-96.
• Koros, D. (2022). Watchmen: Critical criminology and biopolitical semantics. Journal of Graphic Novels & Comics. DOI: http://dx.doi.org/10.1080/21504857.2022.2128843.
• Κόρος, Δ. (2022). Επιβλαβή συνοριακά καθεστώτα: μια ζημιολογική προσέγγιση. Αντιγόνη- το Ερώτημα. Περιοδικό για την Κριτική Εγκληματολογία, το Ποινικό Πρόβλημα και τον Κοινωνικό Έλεγχο, τ. 2, αρ. 3, σ. 39-57.
• Kasapoglou, A., Koros, D. and Koulouris, N. (2021). Prisoners for Sex Offences in Greece; the “Black Sheep” of the Prison Community. ANTIGONE, Semestrale di critica del sistema penale e penitenziario, Ν. 2/2021, p. 69-81.
• Koros, D. (2021). The Normalization of Pushbacks in Greece: Biopolitics and Racist State Crime. State Crime Journal, Vol. 10, No. 2, p. 238-256. DOI: 10.13169/statecrime.10.2.0238.
• Κόρος, Δ. (2021). Η διοικητική κράτηση στην Ελλάδα υπό το πρίσμα της εγκληματολογίας των συνόρων. Art of Crime, τ. 10, σ. 68-103.
• Κασάπογλου, Α., Κόρος, Δ. και Κουλούρης, Ν. (2021). (Απο)δομώντας μια de facto κατηγορία κρατουμένων: Δράστες εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, καθεστώτα κράτησης και προτάσεις επανένταξης στην Ελλάδα. (Με την Άννα Κασάπογλου και τον Νικόλαο Κουλούρη). Art of Crime, τ. 10, σ. 180-207.
• Κόρος, Δ. (2021). Η εκτίμηση της ηλικίας πολιτών τρίτων χωρών στην ποινική διαδικασία. Ποινική Δικαιοσύνη, τ. 6/2021, σ. 824-833.
• Κόρος, Δ. (2021). Τοπολογίες βιοπολιτικής: Οι επαναπροωθήσεις από το παρασκήνιο στο προσκήνιο από τη Μελίγια ως τα Διαβατά. Σύγχρονα θέματα, τ. 150-152, σ. 116-125.
• Κουλούρης, Ν., Κόρος, Δ. και Σπυρέα, Σ. (2019). Οι κανόνες του Συμβουλίου της Ευρώπης περί κοινοτικών μέτρων και κυρώσεων και οι προτάσεις του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των εναλλακτικών της φυλάκισης θεσμών. Art of Crime, τ. 7, Νοέμβριος 2019.
• Koulouris, N, Aloskofis, W., Vidali, S., Koros, D., Spyrea, S. (2015). Alternatives to Prison in Europe: Greece. European Prison Observatory. Alternatives to detention. Rome: Antigone Edizioni. Διαθέσιμο στο: http://www.prisonobservatory.org/alternatives/ALTERNATIVES%20TO%20PRISON%20IN%20EUROPE.%20GREECE.pdf.