«Μουσική και ποίηση των τροβαδούρων στο Λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης μετά το 1204»

Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας

Η τέταρτη σταυροφορία και τα ιστορικά γεγονότα της άλωσης της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204, είναι ευρέως γνωστά. Λίγο γνωστή έως άγνωστη παραμένει η δραστηριότητα των τροβαδούρων που ακολούθησαν τη σταυροφορία, καθώς και η μετέπειτα πορεία τους στον ελλαδικό χώρο, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για την πολιτιστική ζωή στα λατινοκρατούμενα εδάφη της πρώην Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η παραμονή των τροβαδούρων Raimbaut de Vaqueiras και Elias Cairel, καθώς και του τρουβέρου Conon de Béthune στην λατινοκρατούμενη Ρωμανία, εν πολλοίς άγνωστη ως σήμερα, μπορεί να φωτίσει μια άλλη πλευρά των πολιτιστικών δρωμένων της εποχής. Οι τρεις αυτοί σημαντικοί ποιητές-συνθέτες έφτασαν στο Βυζάντιο στις αρχές του 13ου αιώνα μαζί με τους ηγεμόνες τους, τους επικεφαλής της τέταρτης σταυροφορίας, παρέμειναν στο χώρο και πέρασαν μέρος της δημιουργικής τους περιόδου στην Ρωμανία. Άφησαν αξιόλογα έργα υψηλής μουσικής και λογοτεχνικής ποιότητας, τα οποία μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως πολύτιμες πρωτογενείς πηγές με ιδιαίτερο ιστορικό και φιλολογικό ενδιαφέρον. Η διερεύνηση της δράσης τους στη Θεσσαλονίκη, αλλά και τυχόν επαφών τους με μουσικούς ή ποιητές του χώρου μετεγκατάστασής τους, θα παρουσίαζαν μεγάλο ενδιαφέρον και μου έδωσαν το έναυσμα για την παρούσα ερευνητική μεταδιδακτορική πρόταση.

Σκοπεύω να καταγράψω την πορεία των τροβαδούρων και να αναζητήσω και άλλους Λατίνους μουσικούς που ενδεχομένως έδρασαν στο χώρο αυτό. Βασική επιδίωξή μου είναι να καταγράψω, να μεταφράσω και να αναλύσω τα έργα που γράφτηκαν στην λατινοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, τα οποία είναι πλούσια σε ενδιαφέρουσες πληροφορίες και αναφορές σε ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα της εποχής. Επίσης, πρόκειται να ερευνήσω τυχόν επαφές τους με ελληνόφωνους καλλιτέχνες, καθώς και το ευρύτερο πολιτιστικό πλαίσιο στην αυλή του Βονιφάτιου του Μομφερατικού.

Η πρωτότυπη αυτή πρόταση για μεταδιδακτορική έρευνα επιδιώκει να αναδείξει το ευρύτερο πολιτιστικό, μουσικό, λογοτεχνικό γίγνεσθαι στις αρχές του 13ου αιώνα στο λατινοκρατούμενο Βυζάντιο και ειδικότερα να καταγράψει το υλικό των Λατίνων δημιουργών που έδρασαν στo Βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο αυτό, προβλέπεται η συγγραφή και η δημοσίευση εκτενούς πονήματος, με εκτενείς αναφορές στα ιστορικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα και στους καλλιτέχνες, καθώς και η ηχογράφηση σε δίσκο ακτίνας (που θα συνοδεύει τη μονογραφία) των μουσικών έργων που σχετίζονται με τo λατινοκρατούμενο βασίλειο της Θεσσαλονίκης (1204-1224).

Η έρευνα του κ. Κούντουρα ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

Διάλεξη – Συναυλία

Δευτέρα 10 Οκτωβρίου, 12.00
Αίθουσα Συναυλιών του Ωδείου Αθηνών

 

 

 

Πρόγραμμα

Α΄ Μέρος

12.00 – 13.30  Διάλεξη / παρουσίαση με θέμα «Μουσική και ποίηση των τροβαδούρων στο φραγκοκρατούμενο βασίλειο της Θεσσαλονίκης του 1204»

Θεματικές ενότητες:

Ιστορική αναδρομή στη 4η Σταυροφορία και στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης
Οι τροβαδούροι Raimbaut de Vaqueiras και Elias Cairel στη Ρωμανία
Αξιολόγηση και ανάλυση των έργων τους

Β΄ Μέρος

13.30  Συναυλία / lecture recital με έργα των Raimbaut de Vaqueiras, Elias Cairel

Ex Silentio – Σύνολο παλαιάς μουσικής

Έρευνα: «Μουσική και ποίηση των Τροβαδούρων στο Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης μετά το 1204»

Ερευνητής: Δρ. Δημήτρης Κούντουρας

Η έρευνα ξεκίνησε πριν από πέντε χρόνια όταν μελετώντας την πορεία του τροβαδούρου Raimbaut de Vaqueiras και τη συμμετοχή του στην 4η σταυροφορία, το ενδιαφέρον μου επικεντρώθηκε στη σχέση του με το λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Η δράση του άλλου προβηγκιανού τροβαδούρου Elias Cairel στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης και η έρευνα στα έργα των δύο, αποτέλεσαν τον κορμό της εργασίας αυτής.

Στόχος της παρούσας έρευνας υπήρξε η ανάδειξη των έργων, ποιητικών και μουσικών, τόσο του Raimbaut όσο και του Elias, που σχετίζονται χρονολογικά και θεματικά με το βασίλειο της Θεσσαλονίκης σε μια προσπάθεια προβολής του πολιτιστικού-πολιτικού-ιστορικού περιβάλλοντος της Φραγκοκρατίας στην περιοχή, μετά την 4η σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης στις 13 Απριλίου του 1204. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα έργα πολιτικού και ιστορικού περιεχομένου, τα οποία αναδεικνύουν χαρακτηριστικές πτυχές και ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν κατά τα πρώτα χρόνια του βασιλείου της Θεσσαλονίκης, 1204-1208. Γεγονότα, μάλιστα, τα οποία διασταυρώνονται και από άλλες πηγές της εποχής. Με τον τρόπο αυτό τα ποιητικά κείμενα λειτουργούν ως πηγές οι οποίες αναδεικνύουν σημαντικές πτυχές του ιστορικού υπόβαθρου του Λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης. Επίσης, παράλληλη επιδίωξη υπήρξε η παράθεση κατά το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών που αφορούν στο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης αποτελώντας το βασικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται η μουσική και η ποίηση των δύο τροβαδούρων. Η σημασία του έργου τους σε επίπεδο καλλιτεχνικό και ιστορικό υπήρξε μεγάλη.

Συνολικά τα έργα του Raimbaut που σχετίζονται με την περίοδο αυτή είναι τα εξής:

Valen marquis, επικό ποίημα αφιερωμένο στο Βονιφάτιο που βρίσκεται σε επτά συνολικά κώδικες. Πλούσιο σε ιστορικές αναφορές και αυτοβιογραφικό ποίημα που περιγράφει γεγονότα του βίου του Μαρκήσιου από την εποχή της Ιταλίας και στιγμιότυπα της 4ης σταυροφορίας και της πολιορκίας της Πόλης.

No m’ agrad, το canso-sirventes που σώζεται με μελωδία είναι η τελευταία καταγεγραμμένη σύνθεση του τροβαδούρου. Ξεκινάει ως λυρικό ποίημα και καταλήγει με έναν επικό τόνο να εξιστορεί ιπποτικά κατορθώματα και μελλοντικά κατακτητικά σχέδια προς τους Αγίους Τόπους. Το έργο βρίσκεται σε δεκαέξι συνολικά κώδικες. Η μουσική παρτιτούρα βρίσκεται μόνο σε ένα χειρόγραφο (τον κώδικα Paris B.N. fr. 22543).

Τα έργα του Elias από την περίοδο αυτή είναι:

Το Estat ai dos ans , είναι canso και βρίσκεται σε πέντε κώδικες. Το ποίημα αναφέρει για άλλη μια φορά την dona Yzabel καθώς επίσης και τον πρεσβευτή του αυτοκράτορα Conon de Béthune. Ο Cairel σχετίστηκε με τον Ravano dalle Carceri και με τον Conon κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, μετά το 1207, ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τους Iταλούς στασιαστές της Θεσσαλονίκης. Το διάστημα εκείνο ο Ravano ως άρχοντας της Εύβοιας εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Βενετίας και θα πρέπει να είχε τον Cairel στον κύκλο του, ενώ ο τρουβέρος Conon υπήρξε αντιπρόσωπος του λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκου.

Η chansonetta Mout mi platz lo dous temps d’ abril (αρ. III), βρίσκεται σε δέκα συνολικά κώδικες.
Το ποίημα είναι ερωτικού περιεχομένου με αναφορές πίστης στην αγαπημένη, αλλά όπως συχνά συμβαίνει στον Cairel, περνάει παράλληλες νύξεις πολιτικού πριεχομένου. Την πρώτη tornada (καταληκτικό μέρος ως επίλογος του ποιήματος) την αφιερώνει στον μαρκήσιο του Μονφερρά ενώ τη δεύτερη στην αγαπημένη του Ysabel. Πρόκειται για μια αναφορά στον πρωτότοκο γιο του μαρκήσιο του Μονφερρά Βονιφάτιου, Γουλιέλμο, τον οποίο προτρέπει να μην κοιμάται αλλά να αναλάβει δράση για να σώσει το βασίλειο της Θεσσαλονίκης του οποίου είναι κληρονόμος. Το ποίημα αυτό είναι στην ίδια κατηγορία με το Pois chai la fuoilla και χρονολογείται επίσης γύρω στο 1207- 1209, σίγουρα πριν τους πολέμους ανάμεσα σε Λομβαρδούς και Φράγκους.

Το Pois chai la fuoilla είναι ένα sirventes πολιτικής απόχρωσης. Ο Elias Cairel απευθύνει το ποίημα στον μαρκήσιο του Μομφερρά Γουλιέλμο ΣΤ’. Πρόκειται για τον πρωτότοκο γιο του Βονιφάτιου τον οποίο προτρέπει να έρθει στη Ρωμανία και να πάρει την εξουσία στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης, lo regisme de Salonic. Τον συμβουλεύει μάλιστα ότι πόλη θα πέσει εύκολα, χωρίς πολιορκητικές μηχανές και χωρίς μεγάλη αντίσταση.

Abril ni mai το canso αυτό βρίσκεται συνολικά σε δέκα κώδικες. Το canso αυτό βρίσκεται συνολικά σε δέκα κώδικες. Πρόκειται για ένα αινιγματικό κείμενο με σκακιστικές αλληγορίες, στιγμές ερωτικής αφοσίωσης προς την Ysabel, χαρακτηριστικές του fin’ amors, αλλά και ξεκάθαρες πολιτικές παραινέσεις.
Το Abril ni mai όπως και τα δύο προγενεστερα Mout mi platz και Pois chai la fuoilla απευθύνονται στον μαρκήσιο του Μονφερρά. Το ποίημα αρχίζει με αλληγορικές έννοιες του ιδανικού έρωτα / fin’amors, με τις ηθικές του προεκτάσεις και του αντίθετου ψεύτικου έρωτα / fals’ amors. Δηλώνει την αφοσίωση στην αγαπημένη του για να επιστρέψει σε πολιτικής πρόθεσης διάθεση στο τέλος.

Τα έργα των τροβαδούρων που αφορούν και που γράφτηκαν στη Ρωμανία, αναδεικνύουν μια σκοτεινή και λίγο γνωστή εποχή της ελληνικής ιστορίας στις αρχές του 13ου αιώνα. Τα χρονικά και οι πηγές της εποχής συχνά επιβεβαιώνουν τις πληροφορίες που αντλούνται μέσα από τα κείμενα ενώ ταυτόχρονα προβάλλονται  χαρακτηριστικά επεισόδια της 4η σταυροφορίας και της λατινοκρατίας στη Ρωμανία. Από τις αφηγήσεις του Raimbaut σχετικά με την πολιορκία της Πόλης και τις αναφορές στις διάφορες εκστρατείες τους, μέχρι τις προτροπές του Cairel, εκπροσώπου των Ιταλών ιπποτών της Θεσσαλονίκης, προκειμένου να πείσει τον Γουλιέλμο του Μονφερρά να έρθει στην Ανατολή και να πάρει το βασίλειο της Θεσσαλονίκης στα χέρια του.
Οι δύο τροβαδούροι σχετίστηκαν με τον Βονιφάτιο και με το βασίλειο της Θεσσαλονίκης ήδη από την αρχή. Αναφορές μεταξύ τους δεν υπάρχουν όπως υπήρξαν, μέσα από ποιήματα και των δύο, με τον αξιωματούχο και τρουβέρο Conon de Béthune. Επίσης, δεν υπάρχουν αναφορές για την πολιτιστική ζωή του βασιλείου της Θεσσαλονίκης εκτός των δύο τροβαδούρων. Διατηρούσε άραγε κι άλλους μουσικούς και ποιητές στην αυλή του ο Βονιφάτιος; Τα τρία αυτά χρόνια που πέρασε ο Raimbaut στη Θεσσαλονίκη, δηλαδή από το φθινόπωρο του 1204 μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1207, ενδέχεται να ήταν ο μοναδικός καλλιτέχνης της αυλής μαζί με τον Cairel. Τα χρόνια αυτά υπήρξαν ταραγμένα και γεμάτα εκστρατείες ενώ οι περίοδοι ειρήνης ήταν ελάχιστες. Τα πολεμικά γεγονότα της περιόδου 1204-1207 περιελάμβαναν την επέλαση του Βονιφάτου προς τη Νότια Ελλάδα και τις δύο μάχες με τον Λέοντα Σγουρό (σε Θερμοπύλες και Ναύπλιο), την καταστροφική ήττα των σταυροφόρων στην Αδριανούπολη καθώς και διαρκείς διαμάχες με τους Βουλγάρους και τους Έλληνες της Ηπείρου.

Το λατινικό βασιλείο της Θεσσαλονίκης παρά τη σύντομη διάρκειά του είχε μια συναρπαστική πορεία. Κατά τους πρώτους μήνες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, έγινε υπό τον Βονιφάτιο του Μονφερρά η πρωτεύουσα ενός σημαντικού φεουδαρχικού κράτους που εκτείνονταν από την Κόρινθο μέχρι τη Μοσυνόπολη. Μετά τον θάνατό του, το 1207, η πόλη έγινε το θέατρο των εξελίξεων σε επίπεδο διπλωματικό και στρατιωτικό μεταξύ των ιταλών ιπποτών της πόλης και του πανούργου αντιβασιλέα Biandrante εναντίον των Φράγκων της Κωνσταντινούπολης και του αυτοκράτορα Ερρίκου με οδυνηρή κατάληξη για τους Ιταλούς οι οποίοι είχαν μεγαλόπνοα σχέδια για ένα μεγάλο και ισχυρό βασίλειο. Γεγονότα τα οποία υπονοούνται σε έργα του τροβαδούρου Cairel ενώ τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα αναφέρονται επίσης.

Η κατάλυση και η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης καθώς και η ίδρυση φεουδαρχικών κρατών στον ελλαδικό χώρο, τραυμάτισαν ανεπανόρθωτα τη συνοχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ οι συνέπειες της αποικιοκρατίας των Φράγκων, των Ιταλών και των Καταλανών παρέμειναν ορατές ακόμα και στη νεότερη ελληνική ιστορία. Οι «τροβαδούροι της Θεσσαλονίκης», με τα υπέροχα όσο και περίτεχνα έργα τους, φωτίζουν μια μικρή πτυχή της εποχής αυτής που έμελλε να είναι καθοριστική για τα ελληνικά πράγματα.

Το αποτέλεσμα της έρευνας εκδόθηκε από την Νεφέλη/Fairead με τίτλο «Η μουσική των Τροβαδούρων στο Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης μετά το 1204». Το βιβλίο συνοδεύεται από έναν δίσκο ακτίνας σε ηχογράφηση του συγγραφέα με το σύνολο Ex Silentio, που περιλαμβάνει τα πιο χαρακτηριστικά έργα της έρευνας αυτής δίνοντας έτσι μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της διατριβής αυτής.

O Δημήτρης Κούντουρας ειδικεύεται σε ιστορικά είδη φλάουτου και στη μουσική από τον Μεσαίωνα μέχρι το Μπαρόκ. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Μουσικής της Ουτρέχτης (Μεταπτυχιακό δίπλωμα σολίστ 2001) και με υποτροφία του ιδρύματος Marco Fodella στο Ιστιτούτο Παλαιάς Μουσικής της Ακαδημίας του Μιλάνου. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του το Ωδείο της πόλης της Βιέννης και στην Ανώτατη Σχολή Μουσικής του Τρόσινγκεν με έναν Μεταπτυχιακό τίτλο στη μουσική του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.  Είναι διδάκτορας του ΕΚΠΑ με μια διατριβή σε θέματα μουσικής και αναγεννησιακού Ουμανισμού. Είναι ιδρυτικό μέλος και καλλιτεχνικός διευθυντής του διακεκριμένου συνόλου παλαιάς μουσικής Ex Silentio ενώ έχει συνεργαστεί με την Armonia Atenea, με την Harmony of Nations Baroque Orchestra και με τη Συμφωνική της Βιέννης. Έχει εμφανιστεί σε διεθνή φεστιβάλ σε Ευρώπη και Ασία και έχει ηχογραφήσει με το Ex Silentio για τις γερμανικές εταιρείες Talanton και Carpe Diem. Ασχολείται με ζητήματα ερμηνείας και ιστορίας της μουσικής μέχρι τον 18ο αιώνα καθώς και με τις πολυδιάστατες σχέσεις μουσικής και κειμένου κι έχει εκδώσει σχετικές μελέτες και άρθρα. Διδάσκει στο πανεπιστήμιο Μακεδονίας και στο Ωδείο Αθηνών.

 

 

Academia.edu

Ιστοσελίδα Ερευνητή

 

Βιβλίο και CD

• Κούντουρας, Δ, (2017), Μουσική των Τροβαδούρων στο Λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης μετά το 1204, Αθήνα, Νεφέλη.
• MNEME, (2015), [CD] Γερμανία, Carpe Diem Records
• Nell’ autunno di Bisanzio (2010), [CD] Γερμανία, Talanton Records

Άρθρα

• «Γάλλοι τροβαδούροι στη Θεσσαλονίκη της Φραγκοκρατίας», Θεσσαλονικέων Πόλις – Ιστορία / Γράμματα / Τέχνες / Επιστήμες, 25/48, Μάιος 2014.

Συνέδρια

• Modus-Modi-Modality, 6-10/9/2017, Λευκωσία
• International Medieval Congress, 2-7/7/2018, Leeds
• Ανακοίνωση στο διεθνές συνέδριο για τον Guillaume de Machaut «The works of Guillaume de Machaut: Music, image, text in the Middle Ages με τίτλο «Tels rit au main – Machaut’s only complainte set to music, an analysis», 29-30 Απριλίου 2013, Πανεπιστήμιο του Exeter
• Ανακοίνωση στο διατμηματικό μουσικολογικό συμπόσιο «Αρχαίοι μύθοι και μουσική δημιουργία» με τίτλο «Zefiro, Tirsi e Clori: Οι ελάσσονες μυθολογικοί χαρακτήρες στο ιταλικό μαδριγάλι», Οκτώβριος 2012, Τελόγλειο Ίδρυμα του Α.Π.Θ. των τμημάτων μουσικών σπουδών

Συναυλίες

• “Οι Τροβαδούροι στο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης” – 1204
  Έργα των Raimbaut de Vaqueiras, Elias Cairel
  Ex Silentio
• 16 & 17 Ιουλίου “Die Troubadoure in Thessalonika – 1204”
  Alte Musik in Sankt Ruprecht Βιέννη/Αυστρία – Σύνολο παλαιάς μουσικής Ex Silentio
• 3 Οκτωβρίου “Die Troubadoure in Thessalonika – 1204”
  Festival Via Medieval Mainz Γερμανία – Σύνολο παλαιάς μουσικής Ex Silentio