«Ο ρόλος της JOINT στη μεταπολεμική Ελλάδα»

Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας

Η έρευνα εστιάζει στο ρόλο της American Jewish Joint Distribution Committee (JDC γνωστή κυρίως ως JOINT) στην Ελλάδα μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η ναζιστική Γερμανία εξόντωσε με συστηματικό τρόπο τους Εβραίους της Ευρώπης καταστρέφοντας τις περισσότερες εβραϊκές κοινότητες. Μέσα στο μεταπολεμικό χάος του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου η βοήθεια του ελληνικού κράτους για την ανασυγκρότηση των εβραϊκών κοινοτήτων ήταν ουσιαστικά αδύνατη και η JOINT ήρθε να καλύψει αυτό το κενό. Η JOINT συνεισέφερε στην οργάνωση και διαχείριση της βοήθειας των Αμερικανών Εβραίων προς τους ομοθρήσκους τους στην Ευρώπη, τόσο σε επίπεδο ανασύστασης της συλλογικής ζωής των κοινοτήτων, όσο και σε επίπεδο ανασυγκρότησης των περιουσιών τους και των θρησκευτικών και κοινωνικών ιδρυμάτων τους. Η έρευνα θα εξετάσει ποιος ήταν ο ρόλος της JOINT στην Ελλάδα στην υλοποίηση αυτής της προσπάθειας. Ποιες ήταν οι σχέσεις της JOINT με τις τοπικές εβραϊκές κοινότητες. Ποια η θέση της στο δίκτυο των διεθνών οργανισμών ανθρωπιστικής βοήθειας (όπως ο Ερυθρός Σταυρός και η UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) και των εβραϊκών οργανισμών, (όπως οι Central British Fund, Jewish Relief Unit, World ORT και World Jewish Congress) που πρόσφεραν βοήθεια στους Εβραίους της Ελλάδας. Ποια η κεντρική πολιτική της JOINT για την Ευρώπη και την Ελλάδα ειδικότερα, έτσι όπως διαμορφώθηκε από τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν κατά την μεταπολεμική και εμφυλιοπολεμική περίοδο. Ποιος ο ρόλος των τοπικών στελεχών της JOINT στην στρατηγική που ακολούθησε η οργάνωση στην Ελλάδα. Πώς δέχθηκαν τη βοήθεια της JOINT οι ελλαδικές εβραϊκές κοινότητες ή και την παρέμβαση στα εσωτερικά τους. Και ποια τέλος στάση υιοθέτησε η JOINT στο ζήτημα της μετανάστευσης των Εβραίων στην Παλαιστίνη. Τα παραπάνω θα αναλυθούν μέσα στο πλαίσιο του μεταπολεμικού πολιτικού σκηνικού στην Ελλάδα που κυριαρχείται από τον Εμφύλιο Πόλεμο. Αν και κεντρικό αντικείμενο της έρευνας θα είναι ο μεταπολεμικός ρόλος της JOINT, απαραίτητη αναφορά θα γίνει και στο ανθρωπιστικό της έργο στην Ελλάδα κατά το μεσοπόλεμο και κατά τη διάρκεια του Β΄ΠΠ, προκειμένου να γίνει πιο κατανοητός ο ρόλος της και οι συνέχειες και αλλαγές στη δραστηριότητά της. Η έρευνα θα βασιστεί σε πρωτογενές αρχειακό υλικό που θα συλλεχθεί με επιτόπια έρευνα από το αρχείο της JOINT στη Νέα Υόρκη, σε συνδυασμό με αρχειακά τεκμήρια που έχουν ήδη συλλεχθεί και μελετηθεί με επιτόπια έρευνα σε αρχεία του Λονδίνου και των Ιεροσολύμων. Επίσης στο πλαίσιο της έρευνας διεξάγονται συνεντεύξεις με επιζώντες του Ολοκαυτώματος και μελετώνται προφορικές συνεντεύξεις από αρχεία προφορικής ιστορίας, όπως του Yad Vashem και του USC Shoah Foundation. Η συμβολή της JOINT στην ανασύσταση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα έχει συγκεντρώσει ισχνό ερευνητικό ενδιαφέρον μέχρι στιγμής και η παρούσα έρευνα φιλοδοξεί να καλύψει αυτό το κενό.

Η έρευνα του κ. Τζαφλέρη ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση

Ημερίδα

“Η ανθρωπιστική βοήθεια στην Ελλάδα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο”

Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ (Σκουφά 45, Αθήνα)
15 Νοεμβρίου 2017

Η ημερίδα πραγματοποιείται στο πλαίσιο μεταδιδακτορικής έρευνας του Νίκου Τζαφλέρη με τίτλο «Ο ρόλος της JOINT στη μεταπολεμική Ελλάδα», η οποία χρηματοδοτείται από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2017.

Πρόγραμμα

17.45  Χαιρετισμός – Εισαγωγή

18.00  Η αποστολή της UNRRA στην Ελλάδα: μια αποτίμηση.

Πολυμέρης Βόγλης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

18.30  Ο ρόλος της American Jewish Joint Distribution Committee (Joint) στην μεταπολεμική Ελλάδα.

Νίκος Τζαφλέρης, Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες

19.00  Η Αμερικανική βοήθεια ως εργαλείο συγκρότησης κράτους στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος, Πάντειο Πανεπιστήμιο

 

19.30-19.45  Διάλειμμα

 

19.45  Η ανθρωπιστική βοήθεια, η πολιτική και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το παράδειγμα των οργανώσεων του Ερυθρού Σταυρού (1947-1954).

Τασούλα Βερβενιώτη, Ιστορικός

20.15  Οι μετακινούμενες κυριαρχίες του ανθρωπισμού: Αιθιοπία – Ελλάδα.

Ιφιγένεια Αναστασιάδη, Πάντειο Πανεπιστήμιο

 

20.45  Συζήτηση

 

Έρευνα: «Ο ρόλος της Joint στη μεταπολεμική Ελλάδα»

Ερευνητής: Δρ. Νίκος Τζαφλέρης

Το τέλος της χιτλερικής Γερμανίας βρήκε τις εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης κατεστραμμένες. Ο ελληνικός εβραϊσμός είχε σχεδόν καταστραφεί. Ακόμη και οι επιζήσαντες Έλληνες Εβραίοι είχαν χτυπηθεί πολύ σκληρά από τη μοίρα. Είτε τους βρήκε η απελευθέρωση στην Ελλάδα τον Οκτώβρη του 1944 είτε στα στρατόπεδα, δεν είχαν και πολλούς λόγους να επιστρέψουν στην πατρίδα, όπου τους περίμενε μια ζοφερή καθημερινότητα.

Μεγάλο μέρος των επιζώντων Εβραίων της Ελλάδας, μετά την Κατοχή αντιμετώπιζαν μεν παρόμοια προβλήματα με τους υπόλοιπους Έλληνες, αλλά είχαν χτυπηθεί πιο σκληρά, από τους χριστιανούς συμπατριώτες τους. Δεν ήταν μόνο οι εμφυλιοπολεμικές συνθήκες που ταλάνιζαν τους Εβραίους, όπως και όλους τους άλλους Έλληνες, ήταν και οι τραγικές απώλειες πολλών συγγενών και φίλων, οι λεηλατημένες περιουσίες τους, η απώλεια της οικίας τους ή της επαγγελματικής τους στέγης, η καταστροφή των κοινωφελών ιδρυμάτων, των οργανώσεων και των συλλογικών οργάνων και της θρησκευτικής ζωής των κοινοτήτων. Καθώς επίσης οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονταν στην ίδια άσχημη κατάσταση δεν υπήρχε η δυνατότητα αλληλοβοήθειας. Επιπλέον δεν αντιμετωπίζονταν από το ελληνικό κράτος ως άτομα χρήζοντα ιδιαίτερης βοήθειας σε σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες. Ωστόσο η αλληλεγγύη που δεν θα βρεθεί εύκολα από τους χριστιανούς συμπολίτες θα έρθει από τους ομόθρησκους του εξωτερικού.

Μια αμερικανική εβραϊκή οργάνωση η  American Jewish Joint Distribution Committee ευρέως γνωστή ως Joint κατάφερε να καλύψει αυτό το κενό. Η Joint συνεισέφερε σημαντικά στην υλική και πνευματική ανασυγκρότηση των κατεστραμμένων εβραϊκών κοινοτήτων. Μαζί με άλλες εβραϊκές οργανώσεις όπως το Central British Fund (CBF), το Jewish Relief Fund, το World ORT και το Παγκόσμιο Εβραϊκό Συμβούλιο, η Joint βοήθησε στην ανασυγκρότηση των Ελληνικών Εβραϊκών κοινοτήτων όπως έκανε και σε άλλες κοινότητες στην Ευρώπη.

Σημαντική βοήθεια προήλθε από εβραϊκές κοινότητες εκτός Ευρώπης, όπως την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τη Μ. Βρετανία, τη Λ. Αμερική και τις ΗΠΑ. Πολλοί Εβραίοι συγγενείς που ζούσαν πριν στην Ελλάδα βοήθησαν. Η εβραϊκή διασπορά έδειξε την αλληλεγγύη της. Τα αγαθά όμως αυτής της αλληλεγγύης πέρασαν σχεδόν αποκλειστικά μέσα από το δίκτυο της JOINT. Η JOINT ήταν πίσω από σχεδόν κάθε πρόγραμμα βοήθειας. Η Joint διανέμει δική της βοήθεια ή βοήθεια που προέρχεται από άλλες οργανώσεις της εβραϊκής διασποράς ή χρηματοδοτεί τοπικές εβραϊκές οργανώσεις που θέλουν να εφαρμόσουν δικό τους σχέδιο βοήθειας. Ήταν εκείνη η οργάνωση, η οποία θα κατορθώσει να δημιουργήσει στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα ένα εκτεταμένο δίκτυο μέσα από το οποίο θα διανείμει την ανθρωπιστική βοήθεια και που θα παίξει αποφασιστικό ρόλο στην οργάνωση της μεταπολεμικής ζωής των Εβραίων επιζώντων.[1] Η Joint ασχολείται με κάθε σχεδόν πτυχή της καθημερινής ζωής των κοινοτήτων. Με τον επισιτισμό, τη στέγαση, την περίθαλψη, την κοινωνική ζωή, τη θρησκευτική ζωή, τα ιδρύματα, με όλες τις κατηγορίες του πληθυσμού και τις ιδιαίτερες ανάγκες τους, τις γυναίκες, τους νέους, τα παιδιά, τα ορφανά, τους ασθενείς, τις εγκύους, τις μητέρες με βρέφη, τους ηλικιωμένους, τους εργαζόμενους, τους τεχνίτες. Δημιουργήθηκαν επιτροπές που ήταν υπεύθυνες για κάθε πτυχή ανθρωπιστικής βοήθειας.

Πως έφτασε όμως η Joint, η οποία προπολεμικά ήταν περισσότερο μια οργάνωση διανομής χρημάτων, παρά διανομής βοήθειας, να εγκαταστήσει το δικό της πρόγραμμα βοήθειας στην Ελλάδα;[2] Πράγματι στην αρχή η οργάνωση προσπαθεί να στείλει στην Ελλάδα χρήματα μέσω των Βρετανών ή διερευνά το ενδεχόμενο να δανειστεί προσωπικό της UNRRA ως μέλη της Joint, που θα επόπτευαν τη διανομή των χρημάτων [3]. Ωστόσο γρήγορα οι συνθήκες έδειξαν ότι θα έπρεπε να στείλει στην Ελλάδα τους δικούς της αντιπροσώπους για να τρέξουν ένα ανεξάρτητο πρόγραμμα βοήθειας προς τους Εβραίους.

Τα Κεντρικά γραφεία της Joint στη Νέα Υόρκη λαμβάνουν απελπισμένες εκκλήσεις βοήθειας από τους Έλληνες Εβραίους.[4] Η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας ζητά να αποσταλούν Αμερικάνοι εκπρόσωποι της Joint στην Ελλάδα. Πράγματι, ο Israel G. Jacobson φτάνει στην Ελλάδα το Μάρτιο του 1945 από την Ιταλία, με ένα μηνιαίο προϋπολογισμό 50.000$, ο οποίος αποδείχτηκε επαρκής για τις πρώτες δραστηριότητες της οργάνωσης στην Ελλάδα.[5] Ο ρόλος του Jacobson ήταν να επιβλέψει τη διανομή της βοήθειας. Ωστόσο το ασταθές πολιτικοοικονομικό περιβάλλον της χώρας καθιστούσαν  αναποτελεσματικό ένα πρόγραμμα χρηματικής βοήθειας της Joint στην Ελλάδα. Οι συνεχείς υποτιμήσεις της δραχμής απειλούσαν τα διαθέσιμα κεφάλαια της Joint. Αν και κάποιο μέρος της βοήθειας ήταν σε είδος, ένα άλλο μεγάλο μέρος ήταν σε δολάρια που έπρεπε να μετατραπούν έπειτα σε δραχμές.

Σχεδόν αμέσως μετά την άφιξη του Israel Jacobson, ο Κυριάκος Βαρβαρέσσος αναλαμβάνει υπουργός οικονομικών και ανακοινώνει σειρά μέτρων για τη σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας, γνωστά και ως «πείραμα Βαρβαρέσσου». Ένα από τα πρώτα μέτρα είναι μια γενναία υποτίμηση της δραχμής κατά 70%.[6] Αυτή η υποτίμηση απειλούσε να μειώσει σημαντικά το διαθέσιμο ποσό της Joint στην Ελλάδα σε βαθμό που απειλήθηκε η εφαρμογή όλου του προγράμματος, μιας και η υποτίμηση μπορούσε να εξανεμίσει το 70% της βοήθειας. Ο Jacobson προσπάθησε να εξαιρέσει από την υποτίμηση όσα περισσότερα μπορούσε από τα 200.000 δολάρια που είχε στη διάθεσή του με συνεχείς απευθείας πιέσεις προς τον ίδιο τον Βαρβαρέσσο, αλλά και μέσω του Αμερικανού πρέσβη Lincoln MacVeagh και άλλων πολιτικών παραγόντων, Ελλήνων και Αμερικανών. Φαίνεται ότι η πίεση καθώς και το κύρος της Joint στις ΗΠΑ αλλά και η πίεση των ΗΠΑ προς την Ελλάδα αποδείχθηκαν ισχυρά και ο Jacobson διαπραγματεύτηκε ειδική τιμή συναλλάγματος. Το νομισματικό ζήτημα βέβαια επανήλθε πολλές φορές στα επόμενα χρόνια. Η πολιτική αστάθεια, με τις συνεχείς και αλλεπάλληλες αλλαγές κυβερνήσεων και η οικονομική αστάθεια με τις συνεχείς υποτιμήσεις οδήγησαν γρήγορα τον Jacobson στο συμπέρασμα ότι αν η Joint ήθελε πραγματικά να βοηθήσει τους Εβραίους στην Ελλάδα να ορθοποδήσουν θα έπρεπε να δημιουργήσει και να λειτουργήσει ένα αυτόνομο πρόγραμμα βοήθειας, το οποίο θα βασιζόταν περισσότερο σε διανομή βοήθειας σε είδος, παρά σε χρήματα, κάτι το οποίο ωστόσο απαιτούσε ένα καλά συγκροτημένο επιτόπιο δίκτυο διανομής της βοήθειας με το αντίστοιχο προσωπικό και υλικοτεχνικές υποδομές.

Στην άποψή του αυτή ενισχυόταν και από ένα ακόμη πρόβλημα στην εν γένει διανομή ανθρωπιστικής βοήθειας στην Ελλάδα. Το πρόβλημα εντοπιζόταν στην έλλειψη αναγνώρισης από το κράτος, την κοινωνία, αλλά και τους Συμμάχους των ιδιαίτερων αναγκών των Εβραίων μετά το Ολοκαύτωμα. Ο Κυριάκος Βαρβαρέσσος τόνιζε ότι: «Σε αυτή τη χώρα τα προβλήματα των Εβραίων και των Χριστιανών είναι παρόμοια, και επομένως δεν σχεδιάζουμε κάποια ειδική μεταχείριση για τους Εβραίους.»[7]

Ο Jacobson εκφράζει τις ανησυχίες του σε προσωπική επιστολή προς τον φίλο του ραβίνο Philip Bernstein: “[…] στην Ελλάδα […] η UNRRA διανείμει προμήθειες στη χώρα. Ωστόσο, η διανομή περνά από την ελληνική κυβέρνηση. Σύμφωνα με την υπάρχουσα σύμβαση με την κυβέρνηση, η UNRRA δεν είναι εκτελεστική οργάνωση και κατ’ επέκταση η στέγαση και ο επισιτισμός αποτελούν ευθύνη της ελληνικής κυβέρνησης, επομένως εάν δεν εξασφαλίσουμε καταφύγιο και συσσίτια για τους δικούς μας άστεγους κανείς δε θα το κάνει.»[8]

Αλλά και οι ιθύνοντες της UNRRA είχαν παρόμοια στάση. Ο Jacobson μάταια προσπάθησε τους πρώτους μήνες να πείσει την UNRRA να μεριμνήσει για τους Εβραίους ή να επιτρέψει στην Joint να αναπτύξει τέτοια δραστηριότητα. Ο Jacobson σε μια παρουσίαση του έργου της Joint σε αμερικάνικό ακροατήριο 14 μήνες μετά την έναρξη του προγράμματος στην Ελλάδα τόνιζε ότι «απαιτήθηκε πολύς χρόνος για να αναγνωρίσει η διοίκηση της UNRRA στην Ελλάδα τις ιδιαίτερες ανάγκες των Εβραίων. Όχι λόγω κάποιου αντισημιτισμού, αλλά λόγω της πολιτικής της UNRRA ότι δε θα υπάρξει καμία διάκριση. Από τον Απρίλιο ως τον Οκτώβριο, η Joint δε θα έπρεπε να δραστηριοποιείται στην Ελλάδα γιατί αυτό εκλαμβάνονταν ως χάρη προς μία συγκεκριμένη ομάδα. Εμείς ωστόσο λειτουργούσαμε. Αργότερα, η UNRRA εγκατέλειψε αυτή τη στάση και προσπάθησε να καταλάβει πώς λειτουργούμε στην Ελλάδα.»

Επομένως οι ιθύνοντες της Joint μετά τους πρώτους ουσιαστικά άκαρπους μήνες, συνειδητοποίησαν ότι πρέπει να δημιουργήσουν στην Ελλάδα ένα ανεξάρτητο πρόγραμμα βοήθειας, πράγμα που τελικά έπραξαν, διαφορετικά δεν υπήρχε καμία εξασφάλιση ότι η μεταπολεμική ανθρωπιστική βοήθεια που προοριζόταν για την Ελλάδα θα έφτανε στις εβραϊκές κοινότητες έγκαιρα και επαρκώς.

Η οργάνωση και ο χαρακτήρας της βοήθειας της Joint στην Ελλάδα.

Αρχικά όπως ήταν αναμενόμενο η βοήθεια συγκεντρώθηκε στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα, στην Αθήνα (φθινόπωρο 1945) και αργότερα στην Θεσσαλονίκη (Ιανουάριος 1946), αυτό από την εμπειρία των μελών της αποστολής της Joint στην Ελλάδα ήταν γενικά συνηθισμένο σε κάθε βοήθεια που προσφέρεται από ανθρωπιστικές οργανώσεις και εξηγείται από αρκετούς λόγους.

Η σημασία της Joint δεν ήταν απλώς η ικανότητά της να στείλει χρήματα και υλική βοήθεια στους Εβραίους στην Ελλάδα, αλλά ότι είχε την ικανότητα και τα οργανωτικά μέσα να στείλει ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές με λίγους Εβραίους μορφωμένα και εκπαιδευμένα μέλη της που συνέβαλαν στην ανασυγκρότηση των κοινοτήτων, έλαβαν κρίσιμες αποφάσεις για να τις καθοδηγήσουν (αν και μερικές φορές παρενέβησαν ανοιχτά στις εσωτερικές υποθέσεις των κοινοτήτων), οργάνωσαν τη διανομή τροφίμων και φρόντισαν για τις καθημερινές ανάγκες του κατεστραμμένου ελληνικού εβραϊκού πληθυσμού.

Το επείγον ζήτημα της στέγασης

Οι συνθήκες στέγασης όσων Εβραίων επέστρεψαν ήταν πολύ κακές. Στην Αθήνα, όπως και σε άλλες πρωτεύουσες έπρεπε να υποστηρίξει ένα πληθυσμό μεγαλύτερο από πριν. Στη Θεσσαλονίκη, πολλοί χριστιανοί που είχαν σπίτια στη Θράκη και στη Μακεδονία, τα οποία καταστράφηκαν από τους Βούλγαρους  βρήκαν εδώ καταφύγιο και αρνούνταν να φύγουν.

«Το διαμέρισμά μας στην Τσιμισκή 35 ήταν κατειλημμένο και δεν βρήκαμε τίποτε από τα έπιπλα και τα χαλιά που αφήσαμε φεύγοντας για το γκέτο. Βρεθήκαμε πρόσφυγες στην ίδια μας την πόλη».[9] Τέτοιες διαπιστώσεις ήταν ο κοινός τόπος σχεδόν όλων των Εβραίων που επέστρεψαν. Ενώ ο αγώνας για τη διεκδίκηση των περιουσιών τους, του ίδιου τους του σπιτιού, παρόλες τις κρατικές υποσχέσεις και τους νόμους απόδοσης των περιουσιών πίσω στους Εβραίους ιδιοκτήτες, αποδεικνυόταν τελικά μια μακροχρόνια διαδικασία τη στιγμή που οι ανάγκες της καθημερινότητας ήταν αδήριτες και αναπόδραστες.[10] Ενώ δινόταν αγώνας για να ανακτηθεί μέρος από τις περιουσίες τους, τις οποίες νέμονταν οι μεσεγγυούχοι, οι εναπομείναντες Εβραίοι αγωνίζονταν να επιβιώσουν σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες με μόνη ουσιαστική βοήθεια από τις εβραϊκές οργανώσεις του εξωτερικού,

Το ζήτημα των περιουσιών ήταν το πιο ακανθώδες, καθώς ήταν και εκείνο από τη λύση του οποίου εξαρτιόταν όχι μόνο το ζήτημα της στέγασης, αλλά και η συνολικότερη αποκατάσταση των Εβραίων στην χώρα. Το ελληνικό κράτος, όπως και όλα τα υπόλοιπα κράτη της Ευρώπης, εισήγαγε μεν νομοθετικές ρυθμίσεις για την επιστροφή των περιουσιών στους Εβραίους, ωστόσο στην πράξη οι αντιστάσεις από εκείνους που είχαν συνεργαστεί με τον εχθρό και στο πλαίσιο του Εμφυλίου εξυπηρετούσαν το κυβερνητικό στρατόπεδο, αλλά και όσων είχαν οικειοποιηθεί εβραϊκές περιουσίες, ήταν πολύ σημαντικές και η διαδικασία απόδοσης των περιουσιών στις εβραϊκές κοινότητες και στους κληρονόμους ή δικαιούχους ήταν εξαιρετικά επίπονη και δύσκολη.[11]

Οι υπεύθυνοι της JOINT δεν θα αργήσουν να βγάλουν τα απαραίτητα συμπεράσματα για τις στεγαστικές ανάγκες των Εβραίων στην Ελλάδα. Η JOINT από την πρώτη στιγμή επεσήμανε το πρόβλημα της στέγης. Το 85% αυτού του εβραϊκού πληθυσμού «δεν έχει οποιοδήποτε κατάλυμα το οποίο να αξίζει το όνομα «σπίτι»» διαπιστώνουν οι εκπρόσωποί της ήδη από τον Ιανουάριο του 1945. Όπως τόνιζαν: «Μεγάλο μέρος των Εβραίων ήταν πρόσφυγες από άλλες κοινότητες της χώρας, άλλοι πάλι, αν και ήταν Αθηναίοι δεν μπορούν να επανακτήσουν τις προηγούμενες κατοικίες τους, οι οποίες έχουν καταληφθεί από Έλληνες (ενν. χριστιανούς)».[12] Στις αναφορές τους προς του υπευθύνους της οργάνωσης στη Νέα Υόρκη αναφέρουν ότι η εβραϊκή περιουσία πρέπει να διαχωριστεί στην κοινοτική και την ιδιωτική. Μεγάλα εκτάρια στη Θεσσαλονίκη (συμπεριλαμβανομένου και του Βαρώνου Χιρς) κατεδαφίστηκαν και το περιεχόμενό τους λεηλατήθηκε. Οι συναγωγές πυρπολήθηκαν, το ιστορικό νεκροταφείο συλήθηκε, οι τάφοι καταστράφηκαν μαζί και ό,τι είχε απομείνει από τους νεκρούς.

Οι εκπρόσωποι της JOINT στην Ελλάδα τονίζουν στις αναφορές τους προς τα κεντρικά ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι περισσότεροι επιζώντες ήταν το επισιτιστικό και η στέγαση. Η λεηλασία και καταστροφή των εβραϊκών περιουσιών κατά την Κατοχή τους στέρησε από τα απαραίτητα μέσα για να ζήσουν.  Το πρόβλημα στέγασης των Εβραίων στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη ήταν μεγάλο. Όσοι Εβραίοι επέστρεψαν από τις κρυψώνες τους ή από τα στρατόπεδα αντιμετώπιζαν πρόβλημα στέγασης και σίτισης. Οι Εβραίοι που γύρισαν από τα στρατόπεδα ή από τα μέρη όπου είχαν καταφύγει (αντάρτικο, βουνά, σπίτια χριστιανών κλπ.) βρήκαν σε πολλές φορές περιπτώσεις τα σπίτια τους κατειλημμένα, κυρίως στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Αλλά και στην Αθήνα όπου είχαν καταφύγει πολλοί Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων υπήρχε πρόβλημα στέγασής τους, καθώς είχαν αποστερηθεί των περιουσιών και των χρημάτων τους και δεν μπορούσαν οι ίδιοι να νοικιάσουν κατάλυμα, αλλά και η πρωτεύουσα είχε γεμίσει πρόσφυγες υπήρχε μεγάλος συνωστισμός και δεν μπορούσε να σηκώσει το βάρος όλων αυτών που ξαφνικά εισέρρεαν[13] Σε διαδοχικές συναντήσεις του ραβίνου της Αθήνας Ελιάου Μπαρζιλάι με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και τον υπουργό Κοινωνικής Πρόνοιας ένα από τα βασικότερα και πιο επιτακτικά αιτήματα του ραβίνου ήταν το ζήτημα της στέγασης. Όμως απορρίφθηκαν οι προτάσεις του για χρήση κάποιων ξενοδοχείων και ιδιωτικών κατοικιών για τη στέγαση των Εβραίων αστέγων.

Έτσι οι εβραϊκές οργανώσεις και κοινότητες αναγκάστηκαν να στεγάσουν πολλούς Εβραίους στη Συναγωγή της Θεσσαλονίκης και την παλιά Συναγωγή της Αθήνας. Σε μια χώρα η οποία είχε καταστραφεί οικονομικά από την Κατοχή και χιλιάδες κάτοικοί της αδυνατούσαν να καλύψουν άμεσες ανάγκες η εμφύλια σύγκρουση των Δεκεμβριανών ανέβαλε την όποια προσπάθεια για την αποκατάσταση αυτών των ανθρώπων. Πολλοί Εβραίοι που είχαν βρει καταφύγιο σε σπίτια χριστιανών την περίοδο της Κατοχής, έπρεπε τώρα να βρουν μόνοι τους τα μέσα για την επιβίωσή τους. Η κοινοτική μέριμνα όπως ήταν αναμενόμενο υπήρξε στοιχειώδης στους πρώτους μεταπολεμικούς μήνες. Τον Χειμώνα του 1944 – 1945 «πεντακόσιοι Εβραίοι της Αθήνας κοιμούνται χωρίς σεντόνια ή σκεπάσματα σε μια συναγωγή χωρίς θέρμανση.»

Το πρόβλημα της ένδυσης

Η μεταπολεμική ένδεια των Ελλήνων είναι χαρακτηριστική. Οι δυνάμεις του Άξονα είχαν καταληστεύσει και καταστρέψει την οικονομία της χώρας. Η έλλειψη ειδών ένδυσης και υπόδησης ήταν η πιο χαρακτηριστική. Ο Jacobson τόνιζε σε μια αναφορά του: «Η μεγάλη έλλειψη ρούχων είναι ιδιαίτερα έκδηλη. Ένα άτομο μπορεί να είναι αυτοσυντηρούμενο και ακόμα να μην έχει ρούχα, τα οποία είναι απίστευτα ακριβά στην Ελλάδα. Όλη η Ελλάδα χρειάζεται ρούχα. Ήμουν με τον υφυπουργό Οικονομικών πριν από μερικές εβδομάδες, και σήκωσε τα παπούτσια του και μου έδειξε τα παπούτσια. Ο πρωθυπουργός μου ζήτησε πάρω μερικά ρούχα γι ‘αυτόν όταν ήρθα εδώ στην Αμερική. Όλοι χρειάζονται ρούχα στην Ελλάδα ”[14]

Το 75% του εβραϊκού πληθυσμού της Αθήνας είχε χάσει όλα ή σχεδόν όλα τα αναγκαία κινητά είδη. Ντουλάπες, κρεβάτια, κάθε είδους επίπλωση. Είχαν ανάγκη από εσώρουχα, ρούχα, πανωφόρια, υποδήματα, κλινοσκεπάσματα[1]. Η κατάσταση ήταν απελπιστική για όλο το 1945. Όσον αφορά την ένδυση προμήθειες άρχισαν μέσα στο 1945 να έρχονται από το Ην. Βασίλειο, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και αλλού. Μόλις τους πρώτους μήνες του 1946 βελτιώθηκε σημαντικά η κατάσταση, με την άφιξη 42 τόνων καινούργιων ειδών ένδυσης από την Αργεντινή. Παρόλα αυτά αισθητή ήταν ακόμη η ανάγκη για παιδικό ρουχισμό και παπούτσια.[15]

 

Η υγειονομική περίθαλψη

Όσον αφορά την υγειονομική κατάσταση των Εβραίων το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η φυματίωση. Αρκετές περιπτώσεις είχαν ήδη από το αρχή διαπιστωθεί. Τον Απρίλιο του 1946 υπήρχαν συζητήσεις για το αν θα δημιουργούνταν σανατόριο και πρεβεντόριο ή αν τα περιστατικά θα στέλνονταν για περίθαλψη σε ήδη υπάρχουσες εγκαταστάσεις[1]. Τελικά απ’ ότι φαίνεται στη συνέχεια προκρίθηκε η λύση των αποστολών των φυματικών σε σανατόρια που λειτουργούσαν ήδη στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, το Βόλο και αλλού.[16]

 

Τα ορφανά

Στη διάρκεια του πολέμου χιλιάδες εβραιόπουλα βρήκαν καταφύγιο σε χριστιανικά μοναστήρια ή σε οικογένειες χριστιανών σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μετά τον πόλεμο ανέκυψε ένα πολύ σημαντικό και ευαίσθητο ζήτημα για τις σχέσεις ανάμεσα στην χριστιανική και την ιουδαϊκή κοινότητα. Από την πλευρά τους οι εβραϊκές οργανώσεις θεωρούσαν ως καθήκον τους να επαναφέρουν τα παιδιά αυτά στον ιουδαϊσμό και σε εβραϊκό περιβάλλον. Ακόμη περισσότερο θεωρούσαν ότι τα παιδιά αυτά ήταν η μαγιά για την συγκρότηση του κράτους του Ισραήλ. Από την άλλη υπήρχαν αντιστάσεις, καθώς πολλά από τα παιδιά αυτά έχοντας χάσει τους γονείς τους και ταυτόχρονα έχοντας βρει στα πρόσωπα της ανάδοχης χριστιανικής οικογένειας τους σωτήρες τους, είχαν πολλές φορές κρίση συνείδησης για το κατά πόσο ήταν σωστό να επανέλθουν στον ιουδαϊσμό και πολλά από αυτά δεν δέχονταν να αφήσουν την Ευρώπη για να μεταναστεύσουν στην Παλαιστίνη.

Η Joint ασχολήθηκε σε όλες τις χώρες επισταμένως με το ζήτημα της επιστροφής των παιδιών αυτών στην εβραϊκή κοινότητα. Το ζήτημα αυτό ήταν από τα πιο επείγοντα για τις εβραϊκές, ανθρωπιστικές και μη, οργανώσεις, καθώς ήταν προφανές ότι όσο περισσότερο τα παιδιά αυτά παρέμεναν εκτεθειμένα σε μη εβραϊκό περιβάλλον τόσο πιο δύσκολη θα ήταν η επιστροφή τους στην εβραϊκή κοινότητα. Στην περίπτωση του Βελγίου για παράδειγμα, ήδη από πολύ νωρίς οι εβραϊκές οργανώσεις ανησυχούν για το ζήτημα των εβραιόπουλων τα οποία βρίσκονται υπό την φροντίδα μη εβραίων. Σε μια επιστολή από το Λονδίνο προς το Εβραϊκό Πρακτορείο στα Ιεροσόλυμα, στις 27 Οκτωβρίου 1944, σχετικά με τα παιδιά αυτά αναφέρεται ότι: «ο μόνος τρόπος να αποτραπεί η απώλεια για εμάς των 2.450 παιδιών που εξακολουθούν να είναι υπό τη φροντίδα των μη Εβραίων [στο Βέλγιο] είναι να τα απομακρύνουμε άμεσα από αυτό το περιβάλλον, καθώς αργότερα μπορεί να είναι αδύνατο να γίνει κάτι τέτοιο»[17]                     Και την Ελλάδα η πρώτη προτεραιότητα για την Joint ήταν τα ορφανά. Η κοινότητα ίδρυσε ένα ορφανοτροφείο έξω από την Αθήνα όπου φρόντιζε 104 παιδιά. Η κοινότητα συγκέντρωσε επίσης 150 ακόμη ορφανά και τα έστειλε σε παιδικές αποικίες στην Παλαιστίνη [18]

 

Θρησκευτική ζωή

Ένα ακόμη από τα πιο σημαντικά ζητήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν ήταν αυτό της θρησκευτικής ζωής. Η δυσπιστία μέρους των Εβραίων της Θεσσαλονίκης απέναντι στο ραβίνο μετά την αρνητική εμπειρία με τον Κόρετς, η καταστροφή θρησκευτικών βιβλίων από τους Γερμανούς, ο εμπρησμός των συναγωγών, η καταστροφή του κοιμητηρίου της Θεσσαλονίκης και η εξόντωση πολλών ραβίνων δημιουργούσε πολλά προβλήματα.

Η Joint και άλλες εβραϊκές οργανώσεις συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο εκχριστιανισμού πολλών Εβραίων της ηπειρωτικής Ευρώπης μετά το Ολοκαύτωμα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ραβίνοι από άλλες χώρες αναλαμβάνουν την επιστροφή των βιβλίων και των θρησκευτικών αντικειμένων και δημιουργούν κινητές συναγωγές. Η διανομή “matsa” από την Joint στις ελληνικές κοινότητες κατά το Πέσαχ απέκτησε ιδιαίτερα συμβολικό χαρακτήρα και έτσι συνεχίστηκε για πολλά χρόνια μετά την ανασυγκρότηση των κοινοτήτων, ακόμη και όταν οποιαδήποτε άλλη βοήθεια της Joint είχε σταματήσει. Μία από τις προτεραιότητες της Joint ήταν η επισκευή των συναγωγών[19], η κατασκευή καινούργιων νεκροταφείων ή η επισκευή παλαιών και η περίφραξή τους και η καταβολή μισθών στους ραβίνους..[20]

Η Joint στην Ελλάδα προσπάθησε με κάθε τρόπο να συνδράμει κυριολεκτικά κάθε Εβραίο που είχε ανάγκη. Αυτό το πέτυχε σε σημαντικό βαθμό, καθώς οι υπεύθυνοι της οργάνωσης δεν επαναπαύονταν στα προγράμματα που είχαν δημιουργήσει από την αρχή της παρουσίας της οργάνωσης στη χώρα, αλλά παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην ελληνική κοινωνία και οικονομία, εντόπιζαν τα προβλήματα και τις ανάγκες που δημιουργούνταν ανά πάσα στιγμή. Όταν 200 περίπου νέοι Εβραίοι κλήθηκαν στον Κυβερνητικό Στρατό να πολεμήσουν αφήνοντας τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά τους χωρίς τα μέσα διαβίωσης, το πρόγραμμα της Joint ανέλαβε την υποστήριξη των οικογενειών αυτών. Οι Εβραίοι εκείνοι που στη διάρκεια του Εμφυλίου χρειάστηκε να εγκαταλείψουν τα καταστήματά τους ή κάποιοι μικροπωλητές τους πελάτες τους στην ύπαιθρο, λόγω του Εμφυλίου, η Joint ήταν εκεί για να τους συνδράμει να συνεχίσουν την οικονομική δραστηριότητά τους στις μεγαλύτερες πόλεις, όπου ο Εμφύλιος δεν επηρέαζε τόσο τις οικονομικές δραστηριότητες.

Αμερικανική φιλανθρωπική παρέμβαση: Ανασύσταση της κοινοτικής ζωής και διοικητική οργάνωση

Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του ρόλου της Joint στην Ελλάδα ήταν  η πολιτική που ακολούθησε η οργάνωση στη διανομή της βοήθειας. Ήταν προφανές από την αρχή ότι η πρόθεση της ήταν όχι μόνο να στείλει χρήματα και υλική βοήθεια στους Εβραίους της Ευρώπης. Μαζί με την βοήθεια ακολούθησε και η εξουσία να καθορίσει την αναμόρφωση της ζωής και της οργάνωσης των μεταπολεμικών εβραϊκών κοινοτήτων. Η «αμερικανοποίηση» της εβραϊκής ευρωπαϊκής κοινοτικής ζωής συζητείται εκτενώς από τους ερευνητές. Η στρατηγική ήταν να βοηθήσουν στη δραστηριοποίηση των εβραϊκών κοινοτήτων, ώστε να αναλάβουν οι ίδιες πρωτοβουλίες, να βρουν και να ανασυγκροτηθούν, προκειμένου να σταθούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα στα πόδια τους. Όπως επισημαίνει ο Maud Mandel στη Γαλλία “[…] αυτά τα χρήματα δεν παρείχαν μόνο στήριξη σε όλες τις πτυχές της εβραϊκής θεσμικής ζωής […], αλλά έδωσαν στους Αμερικανούς Εβραίους σημαντική εξουσία να διαμορφώσουν την τοπική θεσμική ζωή γύρω από τις δικές τους προτεραιότητες. Οι εβραϊκές πρακτικές άντλησης κεφαλαίων, οι τεχνικές κοινωνικής πρόνοιας και τα κέντρα των εβραϊκών κοινοτήτων εισήχθησαν μέσω αυτών των διαδικασιών στη Γαλλία, όπου άφησαν μόνιμο αποτύπωμα στην κοινοτική ανάπτυξη». Αν αυτό ισχύει για τη Γαλλία, της οποίας η εβραϊκή κοινότητα παρέμεινε η πιο αλώβητη μετά το Ολοκαύτωμα και έχει τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στη δυτική Ευρώπη μετά τον πόλεμο, για την Ολλανδία ή την Ελλάδα, των οποίων οι εβραϊκές κοινότητες ήταν εντελώς αποδιοργανωμένες, η επιρροή υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη. Ο David Weinberg υποστηρίζει ότι “η εβραϊκή κοινότητα της Ολλανδίας ήταν ιδανική υποψήφια για την εκστρατεία της Joint για την ανασυγκρότηση. […] Ο αποδεκατισμός του ολλανδικού εβραϊκού πληθυσμού και μεγάλο μέρος της πνευματικής του ηγεσίας σήμαινε ότι ήταν μια tabula rasa για την εκπαίδευση νέων ηγετών και για την ανάπτυξη νέων κοινοτικών θεσμών. […]» Στην προσπάθεια να διαμορφώσουν σε μεγάλο βαθμό τους θεσμούς των ευρωπαϊκών εβραϊκών κοινοτήτων στο πρόσωπο των αντίστοιχων της Αμερικής, οι υπεύθυνοι της Joint θέλησαν να δημιουργήσουν, όπως το αντιλαμβάνονταν οι ίδιοι, μια πλουραλιστική και δημοκρατικά θεμελιωμένη θεσμική δομή, η οποία θα στηρίζονταν από εκπαιδευμένους επαγγελματίες ανεπηρέαστους από ενδοκοινοτικές αντιπαραθέσεις. Θα είχαν μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, δε θα αναζητούσαν ad hoc λύσεις και θα στήριζαν μια ευρεία εκστρατεία εξεύρεσης πόρων[21]

Ο Jacobson έθεσε τις βάσεις για την ίδια πολιτική της Joint στην Ελλάδα. Η πολιτική του Jacobson, υποστηριζόμενη από τα προϊστάμενα γραφεία της Joint  στη Νέα Υόρκη και στο Παρίσι ήταν ότι οι Έλληνες Εβραίοι δεν θα εξαρτώνται αποκλειστικά από τη βοήθεια της Joint, αλλά θα χρησιμοποιήσουν την βοήθεια ως μέσο επανέναρξης της ζωής τους και επιδίωξης της οικονομικής τους ανεξαρτησίας. Η πολιτική του Jacobson, η οποία συνεχίστηκε από τους διαδόχους του, ήταν ότι οι Εβραίοι της Ελλάδας δεν θα έπρεπε να αναπτύξουν την ιδέα ότι η βοήθεια θα είναι επ’ αόριστον, αλλά ότι θα πρέπει να τη λάβουν με τρόπο που θα τους παρακινήσει να αναλάβουν πρωτοβουλία οι ίδιοι για την εξεύρεση πόρων. Για κάθε έργο, το οποίο οι ελληνικές κοινότητες ζητούν από την Joint να αναλάβει, η Joint σε αντάλλαγμα συμφωνεί να παρέχει οικονομική στήριξη με την υποχρεωτική συνεισφορά και την επακόλουθη συγκέντρωση κεφαλαίων από το μέρος των Ελλήνων Εβραίων.

Οι αυστηρές προϋποθέσεις που θέτει η Joint για να παρέχει την βοήθειά της εκλαμβάνεται από αρκετούς Έλληνες Εβραίους ως πατρονάρισμα. Οι πιο έντονες διαφωνίες προέκυψαν με το ζήτημα της κατανομής της βοήθειας. Η πολιτική της Joint ήταν να διανεμηθεί ανάλογα με τις ατομικές ανάγκες. Πολλοί είχαν διαφορετική άποψη, ζητώντας ίσο μερίδιο για όλους. Έντονες και μακρές διαπραγματεύσεις αφορούσαν το θέμα της συγκέντρωσης χρημάτων. Ο Jacobson αποδείχθηκε πολύ ισχυρογνώμων σε αυτό το θέμα. Δεν ήταν καθόλου πρόθυμος να δώσει χρήματα σε οποιαδήποτε κοινότητα, εκτός αν προσπαθούσε να κάνει πρώτα όλα τα απαραίτητα βήματα για συγκεντρώσει χρήματα από τα πιο πλούσια μέλη της.

Η συγκέντρωση κεφαλαίων μεταξύ των μελών των κοινοτήτων αποτελεί προτεραιότητα για τον Jacobson. Στις 21 Αυγούστου ανέφερε ότι: “Κανείς από τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης δε συμβάλλει στις ανάγκες της Κοινότητας. Όταν συζητήθηκαν αυτά με το συμβούλιο της Κοινότητας, δήλωσαν ότι κανείς δεν μπορεί να συμβάλλει οικονομικά “. “[…] πραγματοποιήσαμε μια συνάντηση στη Θεσσαλονίκη για συγκέντρωση χρημάτων. Υπήρχαν μόνο 40 Εβραίοι από τους 2.000 που αισθάνθηκαν ότι μπορούσαν να δώσουν. Τους καλέσαμε σε μια συνάντηση και σε πολλές ομιλίες, και τέλος οι 39 από τους 40 συμφώνησαν να δώσουν για μια περίοδο ενάμισι εκατομμυρίο δραχμές ή τρεις χιλιάδες δολλάρια».[22]  Η Joint έδωσε έμφαση στην αποκατάσταση της ικανότητας των κοινοτήτων να γίνουν αυτάρκεις. Ο Jacobson περιγράφει το ρόλο του ως εξής: «Δεν ήρθαμε στην Ελλάδα με το σκεπτικό να επωμιστούμε το βάρος του ελληνικού εβραϊσμού και να τους αφήσουμε να ευφησυχάσουν στις πλάτες των Αμερικανών. Δεν είχαμε τα χρήματα για να το κάνουμε αυτό, ακόμα κι αν θέλαμε. Αλλά δεν θέλαμε. Έτσι ξεκινήσαμε τη διαδικασία να προσπαθήσουμε να τους κάνουμε να φροντίσουν για τις δικές τους ανάγκες [23]

Η παρέμβαση της Joint ήταν ισχυρή και στα οργανωτικά ζητήματα παρεμβαίνοντας στα πολιτικά όργανα των εβραϊκών κοινοτήτων. Μια πρώτη προσπάθεια αναδιοργάνωσης των κοινοτικών συμβουλίων έγινε τον Οκτώβριο του 1944, όταν ορισμένοι επιζώντες Εβραίοι συγκεντρώθηκαν στο Συναγωγωγή Μοναστηριωτών στη Θεσσαλονίκη και εξέλεξαν εκτελεστική επιτροπή. Σε κάποιες πόλεις, ορισμένες από τις κοινότητες οργανώθηκαν. Το Κεντρικό Εβραϊκό Συμβούλιο (ΚΙΣ), όπου εκπροσωπούνταν όλες οι μεγάλες κοινότητες, δεν άλλαξε πριν από το Νοέμβριο του 1945. Ένα μέλος της Joint συμμετείχε στις συναντήσεις και επηρέαζε σημαντικά τις αποφάσεις στη βάση ότι η βοήθεια που πρόσφερε η Joint ήταν σημαντική.

Η αναδιοργάνωση και στήριξη των εβραϊκών κοινοτήτων της Ευρώπης με βάση τα αμερικανικά πρότυπα ήταν ακριβώς η πολιτική που η έδρα της Joint στη Νέα Υόρκη επιθυμούσε οι εκπρόσωποί της να προωθήσουν σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα. Φαίνεται ότι ο Jacobson αποδείχθηκε ένας από τους πιο επιτυχημένους άνδρες για αυτό το σκοπό και έτσι, μετά την Ελλάδα, τον έστειλαν για να ασχοληθεί με το ανθρωπιστικό έργο της Joint στην πολιτικά ευαίσθητη για τις αμερικανικές ανθρωπιστικές οργανώσεις Ανατολική Ευρώπη. Στην Τσεχοσλοβακία και στην Ουγγαρία ακολούθησε την ίδια πολιτική.

Όταν ο Jacobson απεστάλη για πρώτη φορά στην Τσεχοσλοβακία στα τέλη του 1945  ένας στους τρεις Εβραίους λάμβανε μετρητά. Στις 7 Ιουλίου 1947 ο Jacobson ανέφερε ότι τον Μάρτιο / Απρίλιο του 1947 «οι Εβραίοι συμμετέχουν σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική ζωή της χώρας» και ότι «η αποκατάσταση συνεχίζεται στην Σλοβακία». Στα τέλη του 1947, η πλειοψηφία των Σλοβάκων Εβραίων ήταν αυτάρκεις […] Οι αμερικανικές εβραϊκές οργανώσεις βοήθειας παρείχαν την πλειοψηφία της βοήθειας, αφού η κυβέρνηση της Μπρατισλάβα δεν προσέφερε. “Στη συνέχεια, ο Jacobson απεστάλη στην Ουγγαρία, τον Σεπτέμβριο του 1947, ως διευθυντής της Joint. Σύμφωνα με την εντύπωση του, τα περισσότερα χρήματα που δαπανήθηκαν από την JOINT στην Ουγγαρία τα τρία χρόνια μετά τον πόλεμο, δαπανήθηκαν μάταια. Ο προκάτοχός του Frigyes Görög θεωρούσε την κατανομή της βοήθειας ως το σημαντικότερο καθήκον του, καθιστούσε όμως τους Ούγγρους Εβραίους εξαρτημένους από την βοήθεια της JOINT, ενώ ο Jacobson εστίασε και πάλι στο να βοηθήσει αυτούς τους Εβραίους να γίνουν αυτάρκεις και ανεξάρτητοι[24].

Το διακύβευμα ήταν ότι η  Joint δεν θα παρέμενε για πάντα στην Ευρώπη και κατ’ επέκταση και στην Ελλάδα. Τις επόμενες δεκαετίες δημιουργήθηκαν ανάγκες σε εβραϊκές κοινότητες ανά τον κόσμο. Όσο γρηγορότερα στέκονταν στα πόδια τους οι ευρωπαϊκές εβραϊκές κοινότητες, τόσο γρηγορότερα θα μπορούσε η Joint να αποδεσμευθεί. Αυτός ο στόχος έγινε ιδιαίτερα επιτακτικός κυρίως μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.[25]

 

---

[1] Seán Hand, “Introduction,” in Post-Holocaust France and the Jews, 1945-1955, Seán Hand and Steven T. Katz ed. (New York: New York University Press, 2015), 5.

[2] Eli Ginzberg, Report to American Jews on Overseas Relief, Palestine and Refugees in the United States (New York and London: Harper & Brothers Publishers, 1942), 5.

[3] American Jewish Joint Distribution Committee Archive (AJDC), Folder IS.105, Letter from Mr. Jacob L. Trobe to Mr. Harry Greenstein, Re: J.D.D. Representatives for Greece, 23 January 1945; AJDC, Folder 387, Letter from the AJDC, Rome to Commander F.A. Southern Financial Adviser G. 5 Section, A.F.H.Q., Subject: Greece, 5 February 1945.

[4] AJDC, Folder 386, Letter from Reuben B. Resnik, the American Joint Distribution Committee, Rome to Mr. Carmel Offie, Deputy Political Adviser to the Allied Commander in Chief, Mediterranean Theater, Subject: Relief for Greece, 5 February 1945.

[5] Yehuda Bauer, Out of the ashes: The impact of American Jews on post-Holocaust European Jewry. (Oxford: Pergamon Press, 1989), 19.

[6] Athanasios Lykogiannis, Btitain and the Greek Economic Crisis 1944-1947: From liberation to the Truman Doctrine (Columbia and London: University of Missouri Press, 2002), 112-139.

[7] “Greek Jews’ distress. Plight of 2,000 repatriates”, Jewish Chronicle (London), August 3, 1945, 9.

[8] AJDC, Folder 387, Personal letter from Israel Jacobson to Rabbi Phillip Bernstein, Jewish Welfare Board, New York City, 12 November 1945.

[9] Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο, 548 ημέρες με άλλο όνομα, (Αθήνα: εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2008), σ. 77.

[10] Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν: Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940 (Αθήνα: Πόλις, 2014), 344-345. Βλ. επίσης σχετικό αρχειακό υλικό στο Αρχείο της ΥΔΙΠ και του ΟΠΑΙΕ.

[11] Σε ολόκληρη την Ευρώπη το ζήτημα της επιστροφής στους Εβραίους των απαλλοτριωμένων ιδιοκτησιών πυροδότησε σοβαρές εντάσεις μεταξύ των Εβραίων και των Χριστιανών. Όπως το έθεσε εύστοχα ο David Bankier: “It was obvious to many that post-war governments in many countries would not be able to tell people to vacate their formerly Jewish-owned houses and other properties, or to leave formerly Jewish-held jobs. Any government that would dare to do so would be committing political suicide” στο David Bankier ed., The Jews are coming back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, (Νέα Υόρκη και Ιεροσόλυμα: Berghahn Books και Yad Vashem, 2005), viii. Παρόμοια σχόλια προς αυτήν την κατεύθυνση υπάρχουν και σε άλλα άρθρα αυτού του συλλογικού τόμου για αντίστοιχες χώρες της μεταπολεμικής Ευρώπης.

[12] AJDC, Folder IS.52, Relief Needs of the Jewish Community in Greece, January 29, 1945.

[13] AJDC, αναφορές έτους 1946.

[14] AJDC, Folder 385 Address by Mr. Israel G. Jacobson at Proceedings of Presidents’ Meeting National Council of Jewish Women, Atlantic City, N.J., 27 February 1946, p. 139

[15] AJDC, αναφορές Απριλίου 1946.

[16]Κώστας Μιχαλάκης, 2011, «Ισραηλίτες και το Σανατόριο» http://sanatorio-archives.blogspot.gr/p/blog-page_28.html

[17] Luc Dequeker, “Baptism and Conversion of Jews in Belgium”, 1939-1945, in Dan Michman ed., Belgium and the Holocaust. Jews, Belgians, Germans, (Jerusalem Yad Vashem: 1998 (2007)), 248.

[18] AJDC AR45/54-385 Address by Mr. Israel G. Jacobson at Proceedings of Presidents’ Meeting National Council of Jewish Women, Atlantic City, N.J., 27 February 1946.

[19] Η συναγωγή του Βόλου που είχε καταστραφεί από τους Γερμανούς ξαναχτίστηκε από τη Joint http://www.ushmm.org/wlc/en/media_ph.php?ModuleId=10005367&MediaId=2410

[20] AJDC, Folder IS.52, Relief Needs of the Jewish Community in Greece, 29 January 1945.

[21] David Weinberg. “Patrons or partners? Relations between the American Jewish Joint Distribution Committee and the Dutch Jewish community in the immediate postwar period”, in Yosef Kaplan ed., The Dutch Intersection. The Jews and the Netherlands in Modern History, (Leiden and Boston: Brill, 2008), 404.

[22] AJDC NY AR45/54-385 Address by Mr. Israel G. Jacobson at Proceedings of Presidents’ Meeting National Council of Jewish Women, Atlantic City, N.J., 27 February 1946, p. 136; AJDC NY AR45/54-385 Israel Jacobson to Moses Leavitt, Jewish Communities of Greece: Salonika, 21 August 1945.

[23] AJDC NY AR45/54-385 Address by Mr. Israel G. Jacobson at Proceedings of Presidents’ Meeting National Council of Jewish Women, Atlantic City, N.J., 27 February 1946, p. 135.

[24] Kinga Frojimovics, “Different interpretations of reconstruction: The American Jewish Joint Distribution Committee and the World Jewish Congress in Hungary after the Holocaust” in The Jews are coming back. The return of the Jews to their countries of origin after WWII, στο David Bankier ed. (Νέα Υόρκη και Ιεροσόλυμα: Berghahn Books και Yad Vashem, 2005), 289.

[25] Weinberg, ό.π., 404.