Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας
Η έρευνα «Πιο ψηλά από τα βουνά» έχει σαν σκοπό της μια εκτεταμένη εναέρια αρχαιολογική έρευνα πάνω από τα βουνά της Κρήτης με σκοπό τη δημιουργία ενός άτλαντα ιστορικών οικισμών, απλών κτισμάτων και συναφών πολιτιστικών κατασκευών.
Η έρευνα εμπνέεται από τη θεώρηση πως ο χώρος που μας περιβάλλει και με τον οποίο αλληλεπιδρούμε συνεχώς, δεν είναι μια στατική οντότητα, αλλά το αποτέλεσμα σύνθετων σχέσεων και επιρροών μεταξύ των ανθρώπων (και του πολιτισμού τους), των ζώων και των τοπίων. Τα υλικά και τα απτά παράγωγα τέτοιων αλληλεπιδράσεων – που συχνά εμπεριέχουν περισσότερες μεταβλητές από αυτές που ήδη αναφέρθηκαν –βρίσκονται σε μια συνεχή διαδικασία αναδιαμόρφωσης ή ανανοηματοδότησης, ενώ άλλα εξαλείφονται, καταστρέφονται ή βρίσκονται σε κίνδυνο εξαιτίας της «ανάπτυξης» συγκεκριμένων περιοχών. Μερικές φορές όμως οι παλαιές κατασκευές στέκουν ακόμη ως οργανικά και εικονικά στοιχεία του τοπίου, μέσω μιας φυσικής διαδικασίας μνημειοποίησης, σχεδόν σαν απολιθώματα ή αλλιώς ως απολιθωμένα ανθρωπογενή τοπία. Η οργανική ενσωμάτωσή τους στο τοπίο που τα περιβάλλει είναι τέτοια, ώστε η παρουσία τους συχνά υποτιμάται, παρερμηνεύεται ή απλώς αγνοείται.
Η τάση να αγνοούνται τα παλαιά κτιστά ανθρωπογενή περιβάλλοντα, ακόμη και όταν η κατασκευή τους σε δυσπρόσιτα ορεινά σημεία πολλαπλασιάζει την αξία τους ως καταλοίπων πολιτιστικής κληρονομιάς, προκαλείται -και παραδόξως προκαλεί- και ευνοείται από την άγνοια του σκοπού τους: τι είναι αυτή η κατασκευή· ήταν πάντα έτσι· ποιος την έκτισε· γιατί κτίστηκε και γιατί εδώ· τη χρησιμοποιεί ακόμη κάποιος·πόσο συχνά και για ποιούς σκοπούς;
Σύμφωνα με τους Knapp και Ashmore, το τοπίο είναι «μια οντότητα η αρετή της οποίας γίνεται αντιληπτή, βιώνεται και πλαισιώνεται από τον άνθρωπο». Εάν οι ανεξάρτητες σχέσεις που οι άνθρωποι διατηρούν με τις φυσικές, κοινωνικές και πολιτιστικές διαστάσεις των περιβαλλόντων τους δια μέσου του χώρου και πέραν του χρόνου διασπαστούν, το τοπίο αυτό καθαυτό χάνει την πολιτισμική του ταυτότητα, και το πιο σημαντικό, χάνονται σελίδες της ιστορίας και του πολιτισμού των ορεσίβιων πληθυσμών. Η φιλοδοξία της παρούσας έρευνας είναι να γεφυρώσει το χάσμα που υπάρχει στη σύγχρονη γνώση περί των εγκαταλελημμένων ορεινών χωριών, χρησιμοποιώντας τις παραδοσιακές γεωμορφολογικές και τις πιο φαινομενολογικές ή πολιτιστικές απόψεις για το τοπίο με σταθερές προερχόμενες από την εθνογραφία. Η σχέση μεταξύ ανθρώπων και γης είναι πάντα υπαρκτή και δυναμική και μια τέτοια σχέση συνεπάγεται συνέργεια ανθρώπου και περιβάλλοντος και όχι παθητικότητα. Πρόκειται για ένα είδος «ταφονομικής» προοπτικής, εφαρμοσμένης στη μελέτη των τοπίων, σύμφωνα με την οποία η εξέλιξη του τοπίου «συμμετέχει στην απαραίτητη διασύνδεση μεταξύ πολιτιστικών και φυσικών διαδικασιών». Την ίδια στιγμή, η δομή του τοπίου πρέπει να αναγνωριστεί και να αναλυθεί ποσοτικά πριν γίνουν κατανοητές οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των υποδειγμάτων του τοπίου και των οικολογικών διαδικασιών. Τα περισσότερα τοπία έχουν επηρεαστεί από τη χρήση από τον άνθρωπο και το επακόλουθο μωσαϊκό είναι ένα μείγμα ψηφίδων φυσικής και ανθρωπογενούς προέλευσης που διαφέρουν μεταξύ τους σε μέγεθος, σχήμα και διευθέτηση.
Η έρευνα της ομάδας Cantoro-Μιχαλοπούλου-Τσιγωνάκη ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του
Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.
Ημερίδα
“Ματιές στα βουνά της Κρήτης – Views over the Cretan mountains”
http://cretefromabove.ims.forth.gr/en
Ρέθυμνο, 3-4 Οκτώβριου 2017
Τρίτη 03/10/2017
Οι διαλέξεις πραγματοποιούνται στο πλαίσιο έρευνας με τίτλο «ΠΙΟ ΨΗΛΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΟΥΝΑ. ‘Απολιθωμένα’ ανθρωπογενή τοπία σε ορεινές περιοχές ερευνημένα από τον ουρανό», η οποία ενισχύεται οικονομικά από το ΚΕΑΕ για το έτος 2017.
Πρόγραμμα
10:00 G. Cantoro, Historical aerial photography as unique documents: international panorama on applications in flat and mountainous landscapes.
10:30 Χ. Φασουλάς, Recent vertical and horizontal displacements in Crete and their implication to the Cretan landscape.
11:00 Α. Αργυρίου, Geoinformatic approaches to assess the landform characteristics of Minoan settlements and characterize the water management/land-use planning in ancient era in Crete.
11:30 Διάλειμμα
12:00 K. Nowicki, Archaeology in the Cretan Mountains: The role of archaeological reconnaissance and landscape studies in the reconstruction of human activity in the mountainous environment.
12:30 J. Moody and L. Nixon, 350,000 years of landscape history in the high mountains, Sphakia: Middle Pleistocene to Early Iron Age.
13:00 P. Monbrun, A childhood in the highlands of Crete. Zeus, the Idaion Antron and its endemic fauna and flora.
13:30 Διάλειμμα
16:00 Σ. Μιχαλοπούλου, Η κτηνοτροφία των ορεινών τόπων διαχρονικά: το παράδειγμα της Κρήτης μέσα από τα δεδομένα της αρχαιολογίας, των ιστορικών μαρτυριών και της εθνογραφίας.
16:30 Δ. Μυλωνά, Κτηνοτροφικές πρακτικές του κρητικού ορεινού χώρου κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο. Ζωο-αρχαιολογική ανάλυση των οστών αιγοπροβάτων από την Ελεύθερνα (Τομέας ΙΙ – Κεντρικός).
17:00 Α. Τσαντηρόπουλος, Transhumance as an aspect of pastoralism in modern Crete (Greece): Mapping the main routes of a social and cultural network.
17:30 Διάλειμμα
18:00 Χ. Τσιγωνάκη, Οχυρωμένοι τόποι στα κρητικά βουνά την εποχή της κρίσης (7ος-8ος αι. μ.Χ.)
18:30 Ε. Ζέη, Ορεινός χώρος και επαναστατική παράδοση: η περίπτωση της Κρήτης.
Ερευνητικό Πρόγραμμα: «ΠΙΟ ΨΗΛΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΟΥΝΑ. ‘Απολιθωμένα’ ανθρωπογενή τοπία σε ορεινές περιοχές ερευνημένα από τον ουρανό»
Ιστότοπος: http://cretefromabove.ims.forth.gr/
Ερευνητική Ομάδα: Gianluca Cantoro, Στεφανία Μιχαλοπούλου, Χριστίνα Τσιγωνάκη
|
Το ερευνητικό πρόγραμμα «ΠΙΟ ΨΗΛΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΟΥΝΑ: “Απολιθωμένα” ανθρωπογενή τοπία σε ορεινές περιοχές ερευνημένα από τον ουρανό» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2017, με την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση. |
|
 |
|
Στο αγγλικό κείμενο παρουσιάζεται η εννοιολογική προσέγγιση, η μεθοδολογία, καθώς και τα πρώτα αποτελέσματα ενός ερευνητικού προγράμματος που εξετάζει διαφορετικές πτυχές των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον ορεινό χώρο της Κρήτης. Το πρόγραμμα που τιτλοφορείται «ΠΙΟ ΨΗΛΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΟΥΝΑ. ‘Απολιθωμένα’ ανθρωπογενή τοπία σε ορεινές περιοχές ερευνημένα από τον ουρανό», χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, και είχε ως στόχο την κατανόηση του υλικού πολιτισμού των φαινομενικά «εχθρικών» ορεινών τοπίων χρησιμοποιώντας ως σημείο εκκίνησης τη θέαση τους από ψηλά.
Ιστορικές αεροφωτογραφίες, σύγχρονες αεροφωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες ήταν η αρχική πρώτη ύλη για την έρευνα, η οποία επικεντρώθηκε σε εγκαταλειμμένους οικισμούς αλλά και μεμονωμένες αρχιτεκτονικές κατασκευές. Τα παραπάνω στοιχεία συναντώνται πράγματι με μεγάλη συχνότητα στα ορεινά του νησιού. Από τη στιγμή που μια περιοχή ενδιαφέροντος εντοπιζόταν και μια σχετική, πάντα, χρονολόγηση προτεινόταν, η έρευνα συνεχιζόταν με στοχευμένη έρευνα πεδίου με απώτερο στόχο τον εμπλουτισμό ή ακόμη και την «ανασκευή» της αποκτημένης γνώσης.
Σημαντική παράμετρος του προγράμματος ήταν η προσπάθεια ένταξης σε αυτό των τοπικών κοινωνιών με όρους αλληλεπίδρασης. Στόχος είναι τα παραδοτέα του προγράμματος (φωτογραφική έκθεση και εργαστήριο μελέτης) να μην είναι το τελευταίο στάδιο, αλλά αντίθετα η αφετηρία για μια πιο ενδελεχή και ουσιαστική συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών και της επιστημονικής κοινότητας στη συγκεκριμένη έρευνα.
Απτά αποτελέσματα του προγράμματος αποτελούν ο εντοπισμός και η καταγραφή μιας σειράς από «απολιθωμένα» μνημεία και συμπεριφορές, τα οποία ανακαλύπτονται εκ νέου και επανεκτιμούνται. Μελλοντικός στόχος είναι η επανεκτίμηση αυτή να πραγματοποιηθεί με εκτενέστερες πρακτικές, οι οποίες θα περιλαμβάνουν τις τοπικές κοινωνίες και τα άτομα ως πρωταγωνιστές και όχι ως θεατές.
Για το πλήρες κείμενο της έρευνας στα Αγγλικά, συνοδευόμενο από οπτικό υλικό, πατήστε εδώ.
Ο Gianluca Cantoro είναι αρχαιολόγος τοπίου και φωτοερμηνευτής. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Πίζα στην Ιταλία (BA & MA), όπου εστίασε στην αρχαιολογία των ρωμαϊκών επαρχιών, ενώ στο διδακτορικό του (PhD με θέμα την Κρήτη στο Πανεπιστήμιο της Foggia, Ιταλία) ασχολήθηκε με την εφαρμογή της εναέριας αρχαιολογίας σε ορεινά τοπία. Είναι ενεργό μέλος σε διεθνείς επιστημονικές κοινότητες με επίκεντρο τις τεχνικές και τις εφαρμογές της τηλεπισκόπησης για την αρχαιολογία και την πολιτιστική διαχείριση, ενώ έχει διοργανώσει εργαστήρια και καλοκαιρινά σχολεία στην Ευρώπη με ανάλογη θεματολογία, στα οποία και έχει διδάξει. Διοργάνωσε, επίσης, την πρώτη εναέρια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη (πρώτες πτήσεις το 2009 – INSTAP; 2011 – IMS-FORTH) και η κύρια ιδέα για το πρόγραμμα «Πιο ψηλά από τα βουνά» βασίστηκε εκεί. Σήμερα, στα ενδιαφέροντά του συμπεριλαμβάνονται η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και τα εργαλεία της (digital laser scanning και φωτογραμμετρία εναέρια και από το έδαφος) για την τεκμηρίωση και τη μελέτη της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Η Στεφανία Μιχαλοπούλου είναι αρχαιολόγος με ειδίκευση στη Ζωοαρχαιολογία και την Προϊστορία. Σπούδασε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΒΑ, ΜΑ, PhD – υπότροφος Ι.Κ.Υ. και Ιδρύματος Λεβέντη). Έχει συμμετάσχει σε αρκετές ανασκαφές και αρχαιολογικές επισκοπήσεις με χρονολόγηση από την Παλαιολιθική έως και τη Βυζαντινή περίοδο, ενώ έχει εργαστεί στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Τα κύρια ερευνητικά της ενδιαφέροντα εκτείνονται από την ζωοαρχαιολογία (μεγάλη πανίδα και ερπετοπανίδα) και την προϊστορία, στην εθνοαρχαιολογία και την αρχαιολογία του τοπίου, με επίκεντρο τις σχέσεις ανθρώπων-ζώων- τοπίου.
Η Χριστίνα Τσιγωνάκη είναι επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και μέλος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ (Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας). Έκανε το μεταπτυχιακό της (D.E.A.) στη Βυζαντινή Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris I, Panthéon-Sorbonne) της Γαλλίας. Το διδακτορικό της, επίσης από το ίδιο Πανεπιστήμιο, πραγματοποιήθηκε με υποτροφία του Ι.Κ.Υ. Είναι μέλος της ομάδας διεπιστημονικής έρευνας της Ιτάνου, στην Ανατολική Κρήτη, και από το 2009 διευθύνει την πανεπιστημιακή ανασκαφή στον Τομέα ΙΙ (Κεντρικός) της Αρχαίας Ελεύθερνας, (Κεντρική Κρήτη). Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στην αρχαιολογία της Ανατολικής Μεσογείου κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, με έμφαση στην αρχιτεκτονική, την τοπογραφία και την ιστορία των πόλεων.