Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας
Οι πρόσφατες εξελίξεις γύρω από την καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα αποτελούν το επίκεντρο της έρευνας. Πρόκειται για μια θεωρητική και μεθοδολογική συμβολή στο σχετικά νέο αυτό πεδίο, που προσελκύει διεθνές ενδιαφέρον γύρω από την ιστορία του και τις προοπτικές του, μεταξύ άλλων και λόγω του ρόλου του στην πολιτισμική παραγωγή αξιών. Συνεπώς, αυτή η επίκαιρη έρευνα φιλοδοξεί να καταγράψει το κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο παραμένει ως σήμερα ελλιπώς καταγεγραμμένο και υποτυπωδών αναλυμένο.
Ο σχετικά πρόσφατος όρος «καλλιτεχνική έρευνα» που αναφέρεται σε ερευνητικές δραστηριότητες, οι οποίες υιοθετούνται από καλλιτέχνες για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου, έχει προκαλέσει έντονο προβληματισμό. Η ερευνητική πρόταση απαντά ακριβώς σε αυτό το ενδιαφέρον για την καλλιτεχνική έρευνα και τους τρόπους με τους οποίους αυτή σχετίζεται με τις νέες τάσεις στην τέχνη, ενώ δίνει έμφαση στην κριτική που αναπτύσσεται γύρω από τα επιστημολογικά και τα πολιτικά θέματα που ανακύπτουν από την διάδοση της. Η καταγραφή της καλλιτεχνικής έρευνας στην Ελλάδα δεν μπορεί παρά να λάβει υπόψιν της ότι για κάποιους συνδέεται με το καινοτόμο πνεύμα των καλλιτεχνών, ενώ για άλλους αποτελεί υποπροϊόν των νεοφιλελεύθερων ανταγωνιστικών σχέσεων στα πεδία παραγωγής γνώσης, που μπορεί να συντελέσει, μακροπρόθεσμα, στον περιορισμό της καλλιτεχνικής ελευθερίας και την διαμόρφωση μιας νέας «ακαδημαϊκής» τέχνης.
Η έρευνα εστιάζει στην περίοδο από το 1990 έως σήμερα, οπότε εντοπίζεται σημαντική ανάπτυξη της καλλιτεχνικής έρευνας στην Ελλάδα, κυρίως μέσα από καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες που δανείζονται στοιχεία από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου. H τάση αυτή ενισχύεται από τις συνεργασίες μεταξύ Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών κατά την περίοδο της «κρίσης» και από το διεθνές ενδιαφέρον για την σύγχρονη Ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Ταυτόχρονα, η καλλιτεχνική εκπαίδευση, στην Ελλάδα, καλείται να στηρίξει την καλλιτεχνική έρευνα και αντίστοιχα να προσαρμόσει και να ανανεώσει περαιτέρω το περιεχόμενο των προγραμμάτων σπουδών.
Η έρευνα συνδυάζει έννοιες και εργαλεία από την ανθρωπολογία και την ιστορία της τέχνης, με σκοπό να καταγράψει και να αναλύσει την καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα. Η μεθοδολογία και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, συνοψίζονται ως εξής: 1) η δημιουργία ενός αρχείου σχετικών καλλιτεχνικών έργων, καλλιτεχνών και εκθέσεων, 2) ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη μιας διαδικτυακής πλατφόρμας με σκοπό τη συγκέντρωση του ερευνητικού υλικού, 3) η ενημέρωση της Διεθνούς Βάσης Δεδομένων για την Καλλιτεχνική Έρευνα με παραδείγματα από την Ελλάδα με σκοπό την ανάδειξη της καλλιτεχνικής έρευνας, 4) η συγκριτική ανάλυση τεσσάρων παραδειγμάτων καλλιτεχνικών ερευνών, μέσω συμμετοχικής παρατήρησης και συζητήσεων με τους καλλιτέχνες, 5) η συγγραφή ενός επιστημονικού άρθρου και η δημοσίευση του σε σχετικό διεθνές περιοδικό με κριτές, 6) η διοργάνωση μιας ημερίδας, όπου θα συζητηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας μεταξύ καλλιτεχνών, επιστημόνων και θεωρητικών από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Οι μεθοδολογικές επιλογές, οι θεωρητικές αναζητήσεις, οι μελέτες περίπτωσης και τα έργα προς τεκμηρίωση θα προσφέρουν ένα συγκροτημένο υπόβαθρο για την μελέτη των τάσεων της καλλιτεχνικής έρευνας στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, συμβάλλοντας στην κατανόηση της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας και του θεσμικού της πλαισίου. Εντέλει, η έρευνα αυτή θα επαναδιατυπώσει ερωτήματα σχετικά με την δημιουργικότητα, την διεπιστημονικότητα και την συνεργασία στην επιστημονική και την καλλιτεχνική έρευνα, στην εκπαιδευτική και πολιτική τους.
Ημερίδα
«Καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1990 ως τα χρόνια της κρίσης»
Τετάρτη 18 Δεκεμβρίου 2019
Αμφιθέατρο Βιβλιοθήκης
Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών
Η ημερίδα πραγματοποιείται στο πλαίσιο της έρευνας με τίτλο «Καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1990 ως τα χρόνια της κρίσης», που χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2019.
Πρόγραμμα
10:30 – 12:00 | Παρουσίαση ερευνητικού προγράμματος (https://www.blod.gr/lectures/kallitexniki-ereyna-1990-krisi/)
Ερευνήτριες:
Ελπίδα Ρίκου, PhD, ανθρωπολόγος- εικαστικός, διδάσκουσα Θ.ΙΣ.ΤΕ., Α.Σ.Κ.Τ.
Κατερίνα Κωνσταντίνου, ιστορικός τέχνης, υπ.διδ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Συντονισμός: Φαίη Ζήκα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Φιλοσοφίας και Θεωρίας της Τέχνης, Θ.ΙΣ.ΤΕ και Αντιπρύτανις Έρευνας και Δια Βίου Εκπαίδευσης, Α.Σ.Κ.Τ.
Σχολιασμός: Αποστόλης Λαμπρόπουλος, Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Πολιτισμικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Bordeaux Montaigne
12:15 – 13:45 | Συνεδρία | Η καλλιτεχνική παραγωγή την εποχή της κρίσης
Συντονισμός: Δέσποινα Ζευκιλή, κριτικός τέχνης, διευθύντρια σύνταξης περιοδικού «Αθηνόραμα» και μελος της προσωρινής Ακαδημίας Τεχνών
Συζητούν οι:
Μυρσίνη Ζορμπά, συγγραφέας & ερευνήτρια πολιτισμικής πολιτικής
Καλλιτεχνική έρευνα και δημόσια πολιτική τεχνών
Ξένια Καλπακτσόγλου, ιδρυτικό μέλος της ομάδας Εργαστήριο για τα Αστικά Κοινά & επιμελήτρια εκθέσεων
Nα την περιγράφουν αποκλειστικά με επίθετα υπερθετικού βαθμού, Κιλτζόυ
Νεφέλη Μυρωδιά, Δημιουργική παραγωγός και δραματουργός του Onassis AiR: Προγράμματος Διεθνούς Καλλιτεχνικής Φιλοξενίας και Έρευνας του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ωνάση
Η συμβολή των ιδιωτικών ιδρυμάτων στην υποστήριξη της καλλιτεχνικής έρευνας
13:45 – 14:30 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ
14:30 – 16:00 | Συζήτηση | Εκθεσιακές πρακτικές και καλλιτεχνική έρευνα
Συντονισμός: Ελπίδα Καραμπά, θεωρητικός τέχνης, επιμελήτρια
Συζητούν οι:
Δάφνη Βιτάλη, ιστορικός τέχνης, επιμελήτρια Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης,
Βαγγέλης Βλάχος, εικαστικός,
Γιώτα Ιωαννίδου, εικαστικός
16:15 – 17:45 | Συνεδρία| Καλλιτεχνική εκπαίδευση και καλλιτεχνική έρευνα
Συντονισμός: Άντα Διάλλα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Θ.ΙΣ.ΤΕ. της Α.Σ.Κ.Τ., Πρόεδρος Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες
Συζητούν οι:
Αρετή Αδαμοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, Τμήμα Εικαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Η καλλιτεχνική εκπαίδευση σε πανεπιστημιακό περιβάλλον: συνέχειες ή ρήξεις;
Πάνος Χαραλάμπους, εικαστικός, Καθηγητής και τέως Πρύτανης ΑΣΚΤ
H καλλιτεχνική εκπαίδευση… ως μια καλλιτεχνική πρακτική (Ένστικτο ή επινόηση, εφεύρεση, κατασκευή;)
Βανέσσα Θεοδωροπούλου, ιστορικός τέχνης, ερευνήτρια και διδάσκουσα στην Ανώτατη Σχολή Τέχνης και Ντιζάιν ESAD TALM – Angers (Γαλλία)
Τι πρέπει να γνωρίζει ένας καλλιτέχνης για να είναι σε θέση να θέσει τις βάσεις μιας καλλιεργημἐνης και ουσιαστικής … καλλιτεχνικής έρευνας;
18:00 – 19:30 | Συνεδρία | Η στροφή των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών “beyond text”
Συντονισμός: Ελεάνα Γιαλούρη, Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών
Συζητούν οι:
Άρης Αναγνωστόπουλος, ιστορικός-ανθρωπολόγος, Πανεπιστήμιο Κέντ
Το τυπικό και το συμβάν: μια περιπέτεια στο αρχείο
Μάριος Χατζηπροκοπίου, θεωρητικός παραστατικών τεχνών, διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Από το Πεδίο στη Φωνή και τη Σελίδα: Ποίηση και Εθνογραφία στην Ελλάδα
Γιώργος Σαμαντάς, ανθρωπολόγος του ήχου – sound designer, TWIXTlab
Ακροάσεις μεταξύ εθνογραφικής και καλλιτεχνικής έρευνας
19:30 – 20:30 | Σύνοψη ημερίδας
Μια σειρά διαλέξεων γύρω από την καλλιτεχνική έρευνα διοργανώθηκε στο TWIXTlab με σκοπό να αποτυπώσει ενδεικτικά όψεις του φαινομένου στην Ελλάδα σήμερα. Στο πλαίσιο της καταγραφής της καλλιτεχνικής έρευνας προσκεκλημένοι εικαστικοί καλλιτέχνες μιλούν για το έργο τους απαντώντας σε ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους παραγωγής και αναπαράστασης της γνώσης, καθώς και τους τρόπους αντιμετωπισής της καλλιτεχνικής έρευνας στο σύγχρονο καλλιτεχνικό, εκπαιδευτικό και πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο στην Ελλάδα, σήμερα.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Α’ Κύκλος
- Μαριλένα Αλιγιζάκη | Σάββατο 23 Μαρτίου, 12:00-14:00
- Campus Novel | Σάββατο 30 Μαρτίου, 12:00-14:00
- Σοφία Γρηγοριάδου | Σάββατο 6 Απριλίου, 12:00-14:00
- Φωτεινή Γουσέτη | Σάββατο 13 Απριλίου, 12:00-14:00
- Αλέξης Φιδετζής | Σάββατο 11 Μαΐου, 12:00-14:00
- Νατάσα Μπιζά | Σάββατο 18 Μαΐου, 12:00-14:00
- Νίνα Παππά | Σάββατο 1 Ιουνίου, 12:00-14:00
- Εύα Γιαννακοπούλου | Σάββατο 8 Ιουνίου, 12:00-14:00
Β’ Κύκλος
- Μέντη Μέγα | Σάββατο 5 Οκτωβρίου, 12:00 -14:00
- Νίκος Παπαδόπουλος και Κώστας Χριστόπουλος | Σάββατο 12 Οκτωβρίου, 12:00 -14:00
- Βασίλης Νούλας και Κώστας Τζημούλης | Σάββατο 19 Οκτωβρίου, 12:00 -14:00
- Τζένη Μαρκέτου | Σάββατο 2 Νοεμβρίου, 12:00 -14:00
- Μαρία Παπαδημητρίου | Σάββατο 9 Νοεμβρίου, 12:00 -14:00
- Γιάννης Παππάς | Κυριακή 24 Νοεμβρίου, 12:00 -14:00
- Ελένη Τζιρτζιλάκη | Σάββατο 30 Νοεμβρίου, 12:00 -14:00
Γ’ Κύκλος: Χορός
Σειρά δέκα διαδικτυακών διαλέξεων και συζητήσεων, ανοικτών στο κοινό, που επικεντρώνονται στην καλλιτεχνική έρευνα στο πεδίο του χορού μέσα από τις πρακτικές των ίδιων των χορογράφων και τη σκέψη τους.
Τη σειρά επιμελείται η Στεριανή Τσιτζιλώνη, ερευνήτρια και θεωρητικός του χορού και διοργανώνεται σε συνεργασία με το Κέντρο Μελέτης Χορού Ι. & Ρ. Ντάνκαν, στο πλαίσιο της έρευνας για την καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα που διεξάγει η Ελπίδα Ρίκου, ανθρωπολόγος, εικαστικός και μέλος του TWIXTlab. Η έρευνα ξεκίνησε το 2019 και για ένα χρόνο επικεντρώθηκε στις εικαστικές τέχνες, σε συνεργασία με την ιστορικό τέχνης Κατερίνα Κωνσταντίνου και τη στήριξη του Κέντρου ‘Ερευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες.
Πρόγραμμα διαλέξεων
12/10/20 | Μαριέλα Νέστορα (χορογράφος, B.Sc., M.Sc., M.A. practice based artistic research Master Theater Practices – ArtEz, Arnhem, Netherlands)
19/10/20 | Δημήτρης Μυτιληναίος (χορογράφος, Μaster Εxerce-ICI-CCN Université III Paul-Valéry-Montpellier)
26/10/20 | Φωτεινή Σταματελοπούλου (Χορογράφος, Researcher in Performance Psychology)
2/11/20 | Σοφία Μαυραγάνη (χορογράφος)
9/11/20 | Ευφροσύνη Πρωτοπαπά (Χορογράφος, Αναπληρ. Καθηγήτρια University of Roehampton, practice-based PhD in choreography, University of Roehampton/UK )
16/11/20 | Τζένη Αργυρίου (χορογράφος, performance maker)
23/11/20 | Ελένη Μυλωνά (χορογράφος και MA practice based artistic research Theatre Practices -ArtEz, Arnhem, Netherlands)
30/11/20 | Ιρις Καραγιάν (χορογράφος, Master of Arts in Performance and Culture, Goldsmiths College, UK)
7/12/20 | Ανδρονίκη Μαραθάκη (dance-maker, MA Performance Practices as Research, University of London, UK)
14/12/20 | Ζωή Δημητρίου (Χορογράφος, ακαδημαϊκός, ΜΑ in European Dance Theatre, Trinity Laban Conservatoire, Υποψήφια Διδάκτωρ University of Roehampton,UK)
***
Δ’ Κύκλος: Ήχος και μουσική
Οκτώβριος- Δεκέμβριος 2021 (Δευτέρα 19:00-21:00)
Σειρά οκτώ διαδικτυακών διαλέξεων και συζητήσεων, ανοικτών στο κοινό, που επικεντρώνονται στην καλλιτεχνική έρευνα στο πεδίο της μουσικής και του ήχου μέσα από τις πρακτικές των ίδιων των καλλιτεχνών και τη σκέψη τους.
Μιλούν οι μουσικοί και ηχητικοί καλλιτέχνες: Γιάννης Κοτσώνης & Δανάη Στεφάνου, Μαρίνος Κουτσομιχάλης, Ντάνα Παπαχρήστου & Γιώργος Σαμαντάς, Μαριάνθη Παπαλεξανδρή-Αλεξανδρή, Λορέντα Ράμου, Θοδωρής Κίτσος, Νικολέτα Χατζοπούλου.
Στο τέλος του κύκλου θα πραγματοποιηθεί συζήτηση με τίτλο «Ανάμεσα στο αρχείο και το πεδίο».
Τη σειρά επιμελείται η Δανάη Στεφάνου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών ΑΠΘ σε συνεργασία με το TWIXTlab.
Πρόγραμμα διαλέξεων
25/10/21 | Γιάννης Κοτσώνης & Δανάη Στεφάνου
1/11/21 | Μαρίνος Κουτσομιχάλης
8/11/21 | Ντάνα Παπαχρήστου & Γιώργος Σαμαντάς
15/11/21 | Μαριάνθη Παπαλεξανδρή-Αλεξανδρή
22/11/21 | Λορέντα Ράμου
29/11/21 | Θοδωρής Κίτσος
13/12/21 | Νικολέτα Χατζοπούλου
20/12/21 | Συζήτηση: «Ανάμεσα στο αρχείο και το πεδίο» (Συμμετέχουν: Ελένη Ικονιάδου, Άννα Παπαέτη, Παναγιώτης Πανόπουλος. Συντονισμός: Δανάη Στεφάνου).
Οι διαλέξεις πραγματοποιούνται μέσω zoom Δευτέρα 19:00-21:00 (έναρξη 25/10). Οι θέσεις είναι περιορισμένες.
To link για όλες τις διαλέξεις είναι το εξής: https://us02web.zoom.us/j/89846725938…
Meeting ID: 898 4672 5938
Passcode: 046598
Έρευνα: «Καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1990 ως τα χρόνια της κρίσης»
Ερευνητική Ομάδα: Ελπίδα Ρίκου & Κατερίνα Κωνσταντίνου
Η έρευνα «Καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1990 ως τα χρόνια της κρίσης» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2019.
Εισαγωγή
Το ερευνητικό πρόγραμμα «Η καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1990 έως τα χρόνια της κρίσης»[1] ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2019 με την υποστήριξη του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και διήρκεσε ένα χρόνο. Σε αυτό το πλαίσιο αναζητήσαμε και καταγράψαμε παραδείγματα καλλιτεχνικών ερευνών των τελευταίων τριάντα ετών στην Ελλάδα. Η έρευνα επικεντρώθηκε στο πεδίο των εικαστικών τεχνών, αποτυπώνοντας ένα πλέγμα συζητήσεων και διεργασιών που αφορούν τη σχέση τέχνης και έρευνας, σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.
Το σχετικά νέο αλλά δυναμικά εξελισσόμενο πεδίο της καλλιτεχνικής έρευνας, που διαμορφώνεται σήμερα παγκόσμια παραμένει ελλιπώς χαρτογραφημένο και θεωρητικοποιημένο. Πιστεύουμε, λοιπόν, ότι η παρούσα έρευνα έχει σημασία και είναι επίκαιρη, καθώς οι συνεργασίες και συζητήσεις μεταξύ καλλιτεχνών και επιστημόνων από διαφορετικά πεδία πυκνώνουν, οι καλλιτέχνες ολοένα και περισσότερο καταπιάνονται με ερευνητικά εργαλεία ή με ζητήματα ―μέχρι πρωτίστως― αμιγώς επιστημονικά, ενώ ταυτόχρονα οι επιστήμονες φαίνεται να αναζητούν νέες μεθόδους να ερευνούν αλλά και νέους τρόπους αναπαράστασης της γνώσης που παράγουν. Παράλληλα η καλλιτεχνική εκπαίδευση καλείται να προσαρμοστεί τόσο στην συνθήκη της Μπολόνια που θεωρείται ότι ανοίγει το δρόμο για την θεσμική αναγνώριση της καλλιτεχνικής έρευνας όσο και στις τάσεις της σύγχρονης τέχνης παγκοσμίως.
Το παρόν κείμενο επιχειρεί να συνοψίσει μια πληθώρα σκέψεων και προβληματισμών γύρω από την καλλιτεχνική έρευνα και τις πολλαπλές της προσεγγίσεις και κατανοήσεις ―όσων δηλαδή προέκυψαν μέσα από την έρευνα, την συλλογή και ταξινόμηση του υλικού στην ιστοσελίδα του προγράμματος και την ημερίδα που διοργανώθηκε στο πλαίσιο της χρηματοδότησης του Κ.Ε.Α.Ε.. Ταυτόχρονα ευελπιστούμε ότι συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση της περίπλοκης σχέσης της τέχνης και της έρευνας στη χώρα μας και στη σχετική συζήτηση διεθνώς (Rikou & Konstantinou υπό έκδοση).
Η οπτική γωνία της έρευνας για την «καλλιτεχνική έρευνα»
Από την σκοπιά που υιοθετήσαμε ως ερευνητική ομάδα μέσω ενός συνδυασμού εργαλείων της κοινωνικής και πολιτισμικής ανθρωπολογίας και της ιστορίας της τέχνης, αντιλαμβανόμαστε την καλλιτεχνική έρευνα ως κοινωνική κατασκευή που διαμορφώνεται σε δεδομένα κοινωνικο-ιστορικά πλαίσια και αναγνωρίζουμε πως η έρευνά μας συμβάλλει με τον τρόπο της στη κατασκευή αυτή. Υιοθετήσαμε εξ αρχής την θέση που βλέπει την καλλιτεχνική έρευνα ως μια συμπεριληπτική έννοια (μεταξύ άλλων Jones 1980, Frayling 1993, Borgdoff 2009), που περιλαμβάνει την τέχνη που βασίζεται στην έρευνα, την τέχνη που παράγεται μέσω έρευνας και την τέχνη που είναι έρευνα ή αλλιώς την έρευνα που είναι τέχνη. Δώσαμε έμφαση στις εικαστικές τέχνες και θέσαμε τον χρονικό ορίζοντα της έρευνας στη δεκαετία του 1990, ακολουθώντας τη διεθνή βιβλιογραφία ―χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υφίσταται και στο παρελθόν έρευνα στις εικαστικές τέχνες και μάλιστα με αρκετά παρεμφερή χαρακτηριστικά.
Σε συνάρτηση με τα παραπάνω, θελήσαμε να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει στην Ελληνική καλλιτεχνική σκηνή κατά τις τελευταίες δεκαετίες, εστιάζοντας στις καλλιτεχνικές πρακτικές. Δώσαμε τον λόγο στους καλλιτέχνες ώστε να ορίσουν την σχέση έρευνας και τέχνης στη δική τους πρακτική. Αντί για συνεντεύξεις, προτείναμε δημόσιες καλλιτεχνικές διαλέξεις με σκοπό την ενίσχυση της συζήτησης γύρω από την σχέση τέχνης και έρευνας στην Ελλάδα. Ζητήσαμε από τους καλλιτέχνες να παρουσιάσουν έργα τους βάσει ενός θεματικού οδηγού που διαμορφώσαμε ώστε να έχουμε μια πληρέστερη εικόνα της πορείας του κάθε καλλιτέχνη. Στη συνέχεια, με την χρήση δελτίων καταγραφής καλλιτεχνικών ερευνών που διαμορφώθηκαν ώστε να εξυπηρετούν τους σκοπούς της έρευνας μας συγκροτήθηκε ένα αρχείο το οποίο είναι προσβάσιμο στο https://artistic-research.gr .
Οι καλλιτεχνικές διαλέξεις μας έδωσαν την ευκαιρία να πραγματευτούμε θέματα που αφορούν τις καλλιτεχνικές-ερευνητικές πρακτικές, την σχέση καλλιτεχνών-ερευνητών με την ακαδημαϊκή κοινότητα, τη δυναμική σχέση μεταξύ ερευνητικής διαδικασίας και έργου τέχνης, τις καλλιτεχνικές και επιστημονικές αναφορές των προσκεκλημένων καλλιτεχνών, αλλά και τις διαφορετικές αντιλήψεις για το είδος της γνώσης που παράγεται μέσα από την καλλιτεχνική έρευνα, τις πολιτικές και αισθητικές σημασίες της, τη θέση της στο εκθεσιακό γίγνεσθαι, αλλά και τις προοπτικές και τις δυνατότητές της.
Οι καλλιτεχνικές διαλέξεις καθώς και οι συζητήσεις με το κοινό που τις ακολουθούσαν μας έδωσαν ένα εξαιρετικά πλούσιο υλικό προς ανάλυση, ενώ άνοιξαν ένας πλήθος ζητημάτων προς περαιτέρω διερεύνηση. Η ημερίδα που διοργανώθηκε στο τέλος του προγράμματος προσπάθησε να ανοίξει τη συζήτηση γύρω από θέματα σχετικά με την καλλιτεχνική παραγωγή στην Ελλάδα την περίοδο της “κρίσης” και τη σημασία της καλλιτεχνικής έρευνας όσον αφορά τις εκθεσιακές πρακτικές, την εκπαίδευση των καλλιτεχνών και τις επιστημονικές εξελίξεις (μέσα από το παράδειγμα της ανθρωπολογίας).
Οι δεκαπέντε καλλιτέχνες που πραγματοποίησαν καλλιτεχνικές διαλέξεις είναι εκείνες/οι, μεταξύ όσων καλέσαμε, που είχαν την δυνατότητα να συμμετέχουν (κατά την χρονική περίοδο που προτείναμε) αλλά και την διάθεση να μιλήσουν δημόσια για τη δουλειά τους, την οποία οι ίδιοι χαρακτηρίζουν ως καλλιτεχνική έρευνα και περιλαμβάνει τουλάχιστον δύο πρότζεκτ καλλιτεχνικής έρευνας. Προσεγγίσαμε καλλιτέχνες που δημιούργησαν τα τελευταία χρόνια πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής έρευνας μέσω των έργων τους ή και συμβάλλοντας στην καλλιτεχνική εκπαίδευση εντός και εκτός Ελλάδας (Τζένη Μαρκέτου, Μαρία Παπαδημητρίου, Νίνα Παππά) και άλλους που βρίσκονται (ή βρέθηκαν πρόσφατα) σε διαδικασία σπουδών τρίτου κύκλου (Μαριλένα Αλιγιζάκη, Εύα Γιαννακοπούλου, Φωτεινή Γουσέτη, Σοφία Γρηγοριάδου, Νατάσα Μπιζά, Γιάννης Παππάς, Αλέξης Φιδετζής). Επίσης, δώσαμε έμφαση σε συλλογικές πρωτοβουλίες που αναπτύχθηκαν τα χρόνια της «κρίσης» (όπως η λεγόμενη “ομάδα Φιλοπάππου” από την οποία συμμετείχαν στην έρευνα ο Νίκος Παπαδόπουλος και ο Κώστας Χριστόπουλος, το δίδυμο VASKOS των Βασίλη Νούλα και Κώστα Τζιμούλη και οι CAMPUS NOVEL). Τέλος, επιχειρήσαμε μια πρώτη αποτύπωση της καλλιτεχνικής έρευνας στο χορό και την αρχιτεκτονική (Μέντη Μέγα, Ελένη Τζιρτζιλάκη).
Αποτελέσματα
Η δυναμική της εξέλιξης της καλλιτεχνικής έρευνας στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία
Πρώτη διαπίστωση της έρευνας μας ήταν ότι η καλλιτεχνική έρευνα ως τάση, ιδιαίτερα στις εικαστικές τέχνες, έχει εδραιωθεί και εξαπλώνεται ταχύτατα την τελευταία δεκαετία στην Ελλάδα πέρα από όσο και εμείς περιμέναμε ή είχαμε προβλέψει. Η έρευνά μας, όπως και η δημοσιοποίησή της, μας βοήθησε να αντιληφθούμε το εύρος του φαινομένου. Έτσι εκτός από τους καλλιτέχνες που προσεγγίσαμε στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών διαλέξεων, αρκετοί ακόμα καλλιτέχνες ενδιαφέρθηκαν για την προσπάθειά μας και έθεσαν υπόψιν μας νέα παραδείγματα έργων και καλλιτεχνών που θα πρέπει να συμπεριληφθούν στο αρχείο μας. Ακόμα και η ημερίδα για την καλλιτεχνική έρευνα ―κρίνοντας από τα σχόλια συμμετεχόντων και κοινού― φαίνεται να απάντησε σε μια ανάγκη για δημόσια συζήτηση αλλά και να δημιούργησε προσδοκίες για περαιτέρω διάλογο γύρω από διάφορες διαστάσεις του φαινομένου. Ως εκ τούτου, μας είναι πλέον σαφές πως δεν έχουμε, αυτή τη στιγμή, στη διάθεσή μας τα απαραίτητα δεδομένα ώστε να αποδώσουμε μια επαρκή εικόνα της τάσης που μελετάμε και είναι σκόπιμο να βρεθούν τρόποι ώστε να συνεχιστεί η έρευνα. Περιοριζόμαστε, προς το παρόν, στην αποσπασματική καταγραφή ενός τοπίου που μεταβάλλεται διαρκώς και γρήγορα.
Αν και ξεκινήσαμε εξετάζοντας την δεκαετία του 1990, σήμερα θεωρούμε προτιμότερο να μιλάμε για την καλλιτεχνική έρευνα ως τάση που αφορά περισσότερο την Ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή τουλάχιστον από τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004 και μετά με σημαντική ανάπτυξη κατά την περίοδο της λεγόμενης «κρίσης» (1). Από τη διεθνή έκθεση Outlook που διοργανώθηκε στην Αθήνα στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2004, την συνεργασία του Ελληνα εικαστικού Βαγγέλη Βλάχου με την Hito Steyerl στην Αθήνα την ίδια χρονιά, έως την ίδρυση των δύο μπιενάλε Αθήνας και Θεσσαλονίκης το 2007, και την πιο πρόσφατη 14η documenta οι εξελίξεις στο εικαστικό τοπίο της χώρας φαίνεται να ευνοούν την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής έρευνας. Παράλληλα, με την λειτουργία νέων πανεπιστημιακών τμημάτων και προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών προωθείται μια στενότερη σύνδεση θεωρίας και πρακτικής μέσω της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Τα χρόνια αυτά πολλοί νέοι καλλιτέχνες αναζητούν διέξοδο για τις σπουδές τρίτου κύκλου σε Ευρωπαϊκά πανεπιστήμια όπου το πλαίσιο προάγει συστηματικοτερα την καλλιτεχνική έρευνα.
Σταδιακά, κατά την τελευταία δεκαετία, φαίνεται πως πολλά αλλάζουν στην εικαστική σκηνή της Ελλάδας, ιδιαίτερα της πρωτεύουσας, προς την κατεύθυνση μιας στενότερης διασύνδεσης με τις εξελίξεις στο διεθνές ή τουλάχιστον στο Ευρωπαϊκό εικαστικό τοπίο. Μεταξύ άλλων, πολλοί ξένοι καλλιτέχνες επισκέπτονται την Αθήνα ή εγκαθίστανται στην πόλη, ενώ αρκετές εκθέσεις τέχνης προτείνουν διαφορετικούς τρόπους ανάγνωσης της «Ελληνικής κρίσης» (Rikou & Chaviara 2016). Το ενδιαφέρον του καλλιτεχνικού κόσμου για την χώρα κορυφώνεται με την ανακοίνωση της πρότασης του καλλιτεχνικού διευθυντή της 14ης documenta, Adam Szymczyk, να μοιράσει την μεγάλη έκθεση ανάμεσα στο Κάσελ και την Αθήνα και να «μάθει από αυτήν». Κατά την ίδια περίοδο, ο δημόσιος χώρος γίνεται πεδίο διεκδικήσεων τόσο από κοινότητες πολιτών όσο και από καλλιτέχνες (Kanellopoulou 2019) ενώ καταγράφεται πλέον έντονη η παρουσία μιας queer καλλιτεχνικής-πολιτικής δραστηριοποίησης. Χαρακτηριστικό όσον αφορά την σύνδεση της τέχνης με την έρευνα και τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες είναι το γεγονός ότι η Μπιενάλε της Αθήνας πρότεινε σε έναν κοινωνικό ανθρωπολόγο, τον Massimiliano Molona, να διευθύνει το πρόγραμμά «Ομόνοια 2015-2017» το οποίο θα έδινε έμφαση στη διαδικασία ξεπερνώντας την καθιερωμένη φόρμα των μπιενάλε (2).
Στην έρευνά μας αποτυπώθηκαν αυτές οι διεργασίες, οι οποίες φαίνεται να συνετέλεσαν στο να αποκτήσει η σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή μια όψη περισσότερο πειραματική και ερευνητική, σε συνάφεια με τις διεθνείς εξελίξεις. Και ενώ ως εκείνη την περίοδο (αλλά και ως σήμερα) η σύγχρονη τέχνη παραμένει έξω από την επίσημη πολιτιστική ατζέντα του κράτους, ιδιώτες του επιχειρηματικού κόσμου επενδύουν σε αυτήν μέσω κοινωφελών ιδρυμάτων όπως το ΝΕΟΝ, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος τα οποία, πλέον, εμπλέκονται αποφασιστικά στη διαμόρφωση αυτού του αναδυόμενου πεδίου, με χρηματοδοτήσεις και προγράμματα ―εκ των οποίων ορισμένα στηρίζουν αποκλειστικά την καλλιτεχνική έρευνα.
Όσον αφορά την εκπαίδευση, σήμερα, διατριβές εικαστικών καλλιτεχνών (σε θεωρητικό επίπεδο και όχι βασισμένες στην πρακτική τους) εκπονούνται πλέον σε διάφορα πανεπιστημιακά τμήματα της Ελλάδας (όπως στο Θ.ΙΣ.ΤΕ.της Α.Σ.Κ.Τ., στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, σε τμήματα Αρχιτεκτονικής και αλλού). Το τμήμα Εικαστικών Τεχνών της Α.Σ.Κ.Τ. που έχει σχετικά πρόσφατα θεσμοθετήσει την δυνατότητα εκπόνησης διατριβής συμμετέχει, μάλιστα, και στο πανευρωπαϊκό πρόγραμμα Creator Doctus (βλ. περισσότερα στο http://creatordoctus.eu/ ).
Παράλληλα, πολλαπλασιάζονται και στην Ελλάδα οι διεπιστημονικές έρευνες, αρκετές από τις οποίες εκκινούν από τα πεδία της ανθρωπολογίας και της αρχαιολογίας. Πέραν αλλά και σε συνεργασία με την ακαδημία, ανεξάρτητες πρωτοβουλίες όπως του TWIXTlab αλλά και της Προσωρινής Ακαδημίας Τεχνών (Καραμπά 2015) στηρίζουν την καλλιτεχνική έρευνα και συμβάλλουν στο να εγκαθιδρυθεί ένα πλαίσιο συνομιλίας μεταξύ τεχνών και επιστημών στην Ελλάδα.
Πλούτος και μοναδικότητα των ερευνητικών πρακτικών των καλλιτεχνών
Η ανάλυση του υλικού των διαλέξεων μας ώθησε να αναρωτηθούμε κατά πόσο μπορούν ―και πρέπει― να γενικευτούν στοιχεία που προκύπτουν από καλλιτεχνικές διαλέξεις και από καταγραφές εικαστικών έργων. Εκκινούμε από τη θέση ότι η περίπτωση κάθε καλλιτέχνη είναι μοναδική, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική έρευνα και οι πρακτικές που ακολουθεί είναι πρωτότυπες. Παρόλ’αυτά, μπορούμε να αναδείξουμε, σταδιακά και συγκριτικά, κάποιες διασυνδέσεις μεταξύ των έργων, όπως και κάποια χαρακτηριστικά του βιογραφικού των καλλιτεχνών και του τρόπου που αντιμετωπίζουν την καλλιτεχνική έρευνα.
Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν ιδιαίτερα οι τέσσερις μελέτες περίπτωσης που ξεκινήσαμε, οι οποίες χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ολοκληρωθούν, σε συνάρτηση και με τον ιδιαίτερο χρόνο ανάπτυξης των πρότζεκτ των καλλιτεχνών. Αντλώντας από αυτή την προσπάθεια ας αναφερθούμε, για παράδειγμα, σε ορισμένες όψεις της διαδρομής, του έργου και της στρατηγικής που αναπτύσσουν ως προς τις σπουδές τρίτου κύκλου δύο νέες εικαστικοί: η Φωτεινή Γουσέτη και η Εύα Γιαννακοπούλου. Η Γουσέτη είχε ήδη καλλιτεχνικό έργο με σαφή ερευνητική διάσταση πριν υιοθετήσει, σταδιακά, μια συστηματικότερη αναφορά στην ανθρωπολογία, καθώς διαπίστωσε ότι συνάδει με τη δουλειά της, την βοηθάει μεθοδολογικά να οργανώσει καλύτερα την επιτόπια έρευνά της σε βάθος χρόνου και να κατανοήσει, από θεωρητικής πλευράς, με συγκροτημένο επιστημονικά τρόπο τα ευρήματά της. Ετσι, ξεκίνησε διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το πρότζεκτ της Γουσέτη The Present as a Result of the Past (2012 μέχρι σήμερα), το οποίο αναφέρεται στα πολλαπλά επίπεδα της μνήμης και του τραύματος του ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων, είναι από τα πλέον μακροχρόνια που έχουμε υπόψη μας, τουλάχιστον μεταξύ αυτών που υιοθετούν την πρακτική της επιτόπιας έρευνας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει o τρόπος με τον οποίο η εικαστικός επιλέγει αφορμές για καλλιτεχνικά έργα από το υλικό των αφηγήσεων των πληροφορητών της και τους το επιστρέφει, κατά μια έννοια, επεξεργασμένο μέσα από την δική της πρακτική. Πρόκειται για μια διαδικασία που απαντά εν μέρει στα ερωτήματα πολλών ανθρωπολόγων για την συνήθως μονομερή σχέση που διαμορφώνουν με το πεδίο. Ωστόσο, τα έργα τα υπογράφει η ίδια και έχουν τη δική τους διαδρομή ανεξάρτητα από το τοπικό συμφραζόμενο που αποτέλεσε αφορμή για τη δημιουργία τους. Η εικαστικός Εύα Γιαννακοπούλου, από την πλευρά της, επιλέγει συχνά μια πιο σύντομη και άμεση εμπλοκή με τους συνομιλητές της από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, με τις οποίες συνδέεται κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατά τη διάρκεια της βιογραφικής διαδρομής της- όπως για παράδειγμα, πρόσφατα, με τις Οικογένειες Ουράνιο Τόξο. Παίρνει συνεντεύξεις και πειραματίζεται με διάφορες μορφές περφόρμανς, καταγράφοντας την όλη διαδικασία με την κάμερα στο χέρι, με τελικό αποτέλεσμα βίντεο όπου το μοντάζ παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο. Παρότι τα θέματα που επιλέγει η Γιαννακοπούλου (ζητήματα φύλου, θρησκείας κλπ.) και η πρακτική της έρευνάς της έχουν συνάφειες με την ανθρωπολογική επιτόπια έρευνα και το εθνογραφικό σινεμά, μπορούν να προβληματίσουν τους ανθρωπολόγους, καθώς μοιάζουν να παραβαίνουν δεοντολογικούς κανόνες και να επιχειρούν παράδοξες διασυνδέσεις μέσων και σκοπών. Η Γιαννακοπούλου αποφάσισε να εγγραφεί για διατριβή στο Εικαστικό Τμήμα της Α.Σ.Κ.Τ., συνδυάζοντας στην τριμελή επιτροπή εκπροσώπους των εικαστικών τεχνών, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και των πολιτισμικών σπουδών.
Πολύ συνοπτικά ας αναφέρουμε τις περιπτώσεις των καλλιτεχνών που πραγματοποίησαν διαλέξεις και έστειλαν υλικό για καταγραφή των έργων τους. Η εικαστικός Σοφία Γρηγοριάδου, υποψήφια διδάκτωρ ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μετακινείται αυτή τη στιγμή μεταξύ Αθήνας και Σκοπίων με στόχο να κατανοήσει συγκριτικά τον ρόλο των καλλιτεχνικών πρακτικών στη διαμόρφωση εικόνων των δύο πόλεων. Η Μαριλένα Αλιγιζάκη, πρώτη υποψήφια διδάκτωρ του Εικαστικού Τμήματος της ΑΣΚΤ, ασχολείται αυτή την περίοδο με τις πολιτικές διαστάσεις του ποδοσφαίρου. Οι έρευνες της εικαστικού Νατάσας Μπιζά συχνά επικεντρώνονται στον υλικό πολιτισμό και δανείζονται εργαλεία από την αρχαιολογία και τη μουσειολογία, ενώ ο Αλέξης Φιδετζής στρέφεται προς την ιστορία, δημιουργώντας έργα με έντονο κριτικό και πολιτικό χαρακτήρα. Την περφόρμανς χρησιμοποιεί με συστηματικότητα ως ερευνητικό εργαλείο και ο εικαστικός Γιάννης Παππάς που ζει και εργάζεται πλέον μόνιμα στη Γερμανία, σε συνδυασμό (κατά περίπτωση) με την επιτόπια έρευνα. Η συστηματικότητα στην έρευνα που διαμορφώνει σταδιακά το τελικό αποτέλεσμα μιας παράστασης σε άμεσο διάλογο με τις εικαστικές τέχνες διαφαίνεται και στο έργο της χορεύτριας και χορογράφου Μέντης Μέγα. Σε προηγούμενη γενιά καλλιτεχνών από όσους προαναφέρθηκαν, ανήκουν οι καθηγήτριες σε σχολές αρχιτεκτονικής: Νίνα Παππά (στο ΕΜΠ) της οποίας το έργο αξιοποιεί συνεντεύξεις και άλλα στοιχεια τεκμηριωτικού χαρακτήρα ώστε να καταγράψει και να αποδώσει τρόπους συμπεριφοράς και επικοινωνίας των ανθρώπων που μελετά. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν, μεταξύ άλλων, στο θέμα του χρόνου και της καταγραφής του, και Μαρία Παπαδημητρίου (στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) της οποίας ορισμένα πρότζεκτ όπως το ΤΑΜΑ Temporary Autonomous Museum for All (Papadimitriou 2004) χαρακτηρίζονται από στοιχεία κοινωνικά εμπλεκόμενης τέχνης. Παρεμφερή χαρακτήρα έχουν και οι έρευνες της Τζένης Μαρκέτου, καθηγήτριας σε πανεπιστημιακές σχολές τέχνης στην Αμερική όπου δραστηριοποιείται, όπως και στην Ελλάδα. Από την πλευρά της, η αρχιτέκτων Ελένη Τζιρτζιλάκη εξελίσσει την πρακτική της εκτός ακαδημίας, πραγματοποιώντας περφόρμανς και δράσεις με ποιητικό και πολιτικό χαρακτήρα, μέσα από συνεργασίες σε ομάδες όπως το “Αστικό κενό” και η “Νομαδική αρχιτεκτονική”,
Στην ιστορία των συλλογικοτήτων στα πλαίσια των οποίων διαμορφώθηκαν περιστασιακά συνεργασίες εικαστικών καλλιτεχνών με αρχιτέκτονες, κοινωνικούς επιστήμονες και άλλους, ανήκουν και εγχειρήματα όπως η «κίνηση Μαβίλη». Μέλη της όπως ο Βασίλης Νούλας πρωτοστάτησαν στην κατάληψη του θεάτρου Εμπρός, το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καλλιτεχνική σκηνή της Αθήνας κατά τη διάρκεια της λεγόμενης «κρίσης». Σήμερα το δίδυμο VASKOS (Βασίλης Νούλας και Κώστας Τζιμούλης) δραστηριοποιείται κυρίως μέσω του θεάτρου και της περφόρμανς, εντάσσοντας συστηματικά την έρευνα ως απαραίτητο στάδιο προετοιμασίας μιας παράστασης. Η λεγόμενη «ομάδα Φιλοπάππου» περιλάμβανε κυρίως εικαστικούς καλλιτέχνες που ξεκίνησαν να εκθέτουν συλλογικά και στη συνέχεια να συνεργάζονται στενότερα και να επιχειρούν και συστηματικότερη έρευνα, όπως στην περίπτωση της παρέμβασής τους στην ερειπωμένη βίλα του συλλέκτη Ιόλα. H συλλογική αυτή δραστηριοποίηση επέδρασε και στο έργο καλλιτεχνών όπως ο Νίκος Παπαδόπουλος που σήμερα συνεχίζει να κάνει έρευνα, συστηματική και με διεπιστημονικό χαρακτήρα, αλλά προτιμά, όπως δηλώνει ο ίδιος, να διαχωρίζει το τελικό αποτέλεσμα, συχνά έργο ζωγραφικής, από την έρευνα που την αντιλαμβάνεται ως στάδιο προετοιμασίας. Λιγότερο εμφανής είναι η ερευνητική διάσταση στο έργο του Κώστα Χριστόπουλου, επίσης μέλους της Ομάδας Φιλοπάππου, ο οποίος ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ιστορία και την πολιτική όπως διαφαίνεται μέσα από το εικαστικό του έργο, αλλά και ως μέλος ΔΕΠ του Εικαστικού Τμήματος της ΑΣΚΤ μετέφερε στη συζήτηση απόηχους από τους πρόσφατους προβληματισμούς εντός της ΑΣΚΤ για το θέμα αυτό. Η καλλιτεχνική ομάδα Campus Novel, η οποία δημιουργήθηκε το 2011 από τους εικαστικούς Ινώ Βαρβαρίτη, Γιάννη Δελαγραμμάτικα, Γιάννη Σινιόρογλου, Φωτεινή Παλπάνα και Γιάννη Χειμωνάκη, στρέφεται επίσης συχνά προς ζητήματα που αφορούν την ιστορία, την αρχαιολογία αλλά και την αρχιτεκτονική, δεδομένου και του διεπιστημονικού υπόβαθρου της ομάδας. Οι Campus Novel καλούνται συχνά παρουσιάζουν την δουλειά τους σε συνέδρια και διαλέξεις σε πανεπιστήμια.
Τα μέλη της ομάδας αυτής, όπως και πολλοί από τους εικαστικούς καλλιτέχνες που κάνουν καλλιτεχνική έρευνα στην Ελλάδα σήμερα, έχουν προηγούμενες σπουδές σε άλλους τομείς, με άλλα λόγια έχουν ένα ακαδημαϊκό υπόβαθρο, το οποίο δεν αποκτούν αποκλειστικά από την επαφή τους με τα εικαστικά. Αρκετοί άλλοι διασφαλίζουν αυτή τη σχέση εκ των υστέρων μέσω των σπουδών του τρίτου κύκλου. Επίσης, ορισμένες καλλιτεχνικές πρακτικές και θεματικές φαίνεται ότι προάγουν ιδιαίτερα την έρευνα, όπως η ενασχόληση με τον δημόσιο χώρο, αλλά και με το σώμα. Σχολές αρχιτεκτονικής αποτελούν φυτώρια νέων πρακτικών καλλιτεχνικής έρευνας, ενώ ανεξάρτητες ατομικές και ομαδικές πρωτοβουλίες στο χορό προωθούν την έρευνα, όπως συμβαίνει και στο θέατρο. Φαίνεται, επίσης, πως η ομαδική δουλειά εμπνέει ή ισχυροποιεί την ατομική εμπλοκή με την έρευνα και την πιο συστηματική συνεργασία ως προς ερευνητικά ζητούμενα. Προς το παρόν, είναι οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες που φαίνεται να ενδιαφέρουν πολύ περισσότερο τους καλλιτέχνες στην Ελλάδα παρά οι θετικές (και αυτό δεν αφορά μόνο τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν στην έρευνα, αλλά και πολλούς άλλους που γνωρίζαμε ή μάθαμε κατά τη διάρκειά της). Πράγματι, αρκετοί είναι οι καλλιτέχνες που οικειοποιούνται μεθόδους των ανθρωπιστικών επιστημών, δημιουργώντας, σχολιάζοντας ή παρεμβαίνοντας σε αρχεία, ή υιοθετώντας την επιτόπια έρευνα. Αλλά και από την πλευρά κάποιων επιστημόνων στους τομείς αυτούς δηλώνεται έντονα η διάθεση αυτή η σχέση να είναι αμφίδρομη. Στην ανθρωπολογία ειδικά δημιουργούνται συχνά συνεργασίες με καλλιτέχνες σε τομείς όπως ο υλικός πολιτισμός που είναι το σημείο συνάντησης της ανθρωπολογίας με ένα εύρος επιστημονικών πεδίων (Γιαλούρη 2012), η ανθρωπολογία του ήχου (ενδεικτικά Πανόπουλος & Ρίκου 2016), η οπτική ανθρωπολογία, το εθνογραφικό σινεμά και βέβαια η ενασχόληση με τη σύγχρονη τέχνη (Ρίκου 2013). Δεν είναι σαφές κατά πόσο συμβαίνει κάτι ανάλογο με τους Έλληνες ιστορικούς παρά το ενδιαφέρον που δείχνουν αρκετοί καλλιτέχνες, ενώ από την πλευρά της αρχαιολογίας ένα πλήθος συνεργασιών τα τελευταία χρόνια εμπλουτίζει το πεδίο της καλλιτεχνικής έρευνας (ενδεικτικά Theou & Kopaka 2019).
Είναι, όμως, ισότιμη αυτή η σχέση; Οπως προκύπτει από την έως τώρα έρευνα, παρότι οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν επιστημονικές μεθοδολογίες και τα έργα τους πολύ συχνά βασίζονται σε γνώσεις που έχουν παραχθεί από επιστήμονες διαφορετικών πεδίων, πολύ σπάνια οι καλλιτεχνικές έρευνες πληροφορούν τα άλλα επιστημονικά πεδία. Ακόμα σπανιότερα, ή και διόλου οι επιστήμονες λαμβάνουν υπόψη τους τις καλλιτεχνικές έρευνες. Επιπλέον, όπως έχει φανεί στην πράξη, οι συνεργασίες που προκύπτουν μεταξύ καλλιτεχνών και επιστημόνων, εντός και εκτός ακαδημίας, είναι πολύ δύσκολες και συχνά δημιουργούν εντάσεις, καθώς υπονομεύουν υφιστάμενες νοοτροπίες, θεσμοποιημένα όρια, και συνεπώς εγκαθιδρυμένες σχέσεις εξουσίας/γνώσης (και οικονομίας) μεταξύ διαφορετικών πεδίων (Konstantinou & Anagnostopoulos 2019). Αναμέναμε πως η έρευνά μας θα αναδείκνυε τις εντάσεις ή τις ενστάσεις που προκύπτουν από αυτές τις συνεργασίες. Δεν συνέβη όμως κάτι τέτοιο, οι καλλιτέχνες και οι προσκεκλημένοι ομιλητές στην ημερίδα ελάχιστα αναφέρθηκαν σε τέτοια ζητήματα. Επίσης, σπάνια διατυπώθηκαν επιστημολογικού τύπου προβληματισμοί. Ακόμα, οι καλλιτέχνες δεν προέβαλαν συγκεκριμένα αιτούμενα που αφορούν την θεσμική διάσταση της καλλιτεχνικής έρευνας και της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης παρότι αρκετοί εμπλέκονται με αυτή. Εντέλει, οι περισσότεροι δεν μοιάζει να έχουν ανοίξει διάλογο με συναδέλφους τους ή με την ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα σχετικά με την έρευνά τους καθαυτή και τους προβληματισμούς που ενδεχομένως τους δημιουργεί ή τα αποτελέσματα που παράγει πέραν της συνήθους πρακτικής της έκθεσης έργων σε χώρους τέχνης. Πιθανόν η έλλειψη ενός τέτοιου εγχώριου πεδίου δημόσιου διαλόγου να μην βοηθά τους καλλιτέχνες να αναδείξουν ή και να διεκδικήσουν οι ίδιοι, με σαφήνεια, την επιστημολογική, αλλά και την πολιτική σημασία του έργου τους ακόμα και σε περιπτώσεις όπου τα πρότζεκτ παραπέμπουν εμφανώς σε τέτοια ζητήματα. Πιστεύουμε πως η έρευνά μας μέσω του δημόσιου προγράμματος της έδωσε μια ευκαιρία συνάντησης και διαλόγου για τα θέματα αυτά. (3)
Τι σημαίνει «καλλιτεχνική έρευνα» (artistic research);
Τα πρότζεκτ καλλιτεχνικής έρευνας μπορεί να πληθαίνουν σήμερα στην Ελλάδα αλλά η αμφιβολία και η αμφισβήτηση σχετικά με τη χρήση του όρου μοιάζει, επίσης, διαδεδομένη. Ισως η αμφιβολία να προέρχεται από το γεγονός ότι η καλλιτεχνική έρευνα ―με την έννοια που της αποδίδεται στη διεθνή βιβλιογραφία μετά το 2000― αποτελεί ένα πολύ νέο πεδίο χωρίς κοινά αναγνωρισμένες αναφορές στη θεωρία και τις πρακτικές. Ή ίσως να πρόκειται περισσότερο για αμφισβήτηση η οποία προκαλείται λόγω του κινδύνου να επέλθουν ανακατατάξεις στις πολύπλοκες ισορροπίες των σχέσεων εντός των θεσμών της τέχνης και της ακαδημίας, με την καθιέρωση μιας νέας τάσης, συνδεδεμένης, μάλιστα, με αιτούμενα ακαδημαϊκού τύπου (Lesage 2009). Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι κατά την διάρκεια της ημερίδας διατυπώθηκαν ερωτήματα, ενστάσεις, απόπειρες αποσαφήνισης ή σχόλια σχετικά με την μετάφραση του όρου «καλλιτεχνική έρευνα» (artistic research) σε σχέση και με άλλους συναφείς (πχ. art-based research ή research-based art). Αλλά και κατά τη διάρκεια των καλλιτεχνικών διαλέξεων και των συζητήσεων που τις ακολουθούσαν, το ερώτημα επανερχόταν διαρκώς. Στις περισσότερες περιπτώσεις το ζητούμενο ήταν λιγότερο η διασάφηση και περισσότερο η αμφισβήτηση του κατά πόσο πρόκειται για μια νέα τάση ή όχι, κυρίως με βάση το επιχείρημα ότι κάθε μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας εμπεριέχει έρευνα. Ασφαλώς, την συζήτηση προκαλέσαμε κι εμείς ως ερευνήτριες εφόσον ρωτούσαμε αρχικά τους καλλιτέχνες αν χαρακτηρίζουν οι ίδιοι το έργο τους ως καλλιτεχνική έρευνα, προκειμένου να τους προσκαλέσουμε για διάλεξη και στη συνέχεια τους ζητούσαμε να ορίσουν τι σημαίνει γι’αυτούς καλλιτεχνική έρευνα ―χωρίς όμως να λάβουμε σαφείς απαντήσεις σε πολλές περιπτώσεις.
Συμπεραίνοντας: Η σημασία της έρευνας ως τέχνης.
Επιφύλαξη σχετικά με τον ακριβή ορισμό της «καλλιτεχνικής έρευνας» διακρίνει κανείς και στη βιβλιογραφία (μεταξύ άλλων Hallnäs 2017). Από τη δική μας μεριά, αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο κανονικοποίησης της έρευνας των καλλιτεχνών μέσω της διατύπωσης αυστηρών ορισμών που θα μπορούσαν να περιορίσουν αυτό που καθιστά ιδιαίτερη και πολύτιμη την εκ μέρους των καλλιτεχνών παραγωγή νέας γνώσης, δηλαδή το στοιχείο του απρόσμενου, των αναπάντεχων, πρωτότυπων και ανατρεπτικών συνδυασμών ερωτημάτων, μεθόδων και θεωριών.
Δεν θεωρούμε σκόπιμο να αντιπαραβάλουμε μια «ελεύθερη» και ανατρεπτική καλλιτεχνική παραγωγή σε μια «δέσμια» στις πειθαρχίες επιστημονική γνώση, όχι μόνο διότι γνωρίζουμε τον κεντρικό ρόλο των θεσμών στη σύγχρονη τέχνη, αλλά και γιατί αναγνωρίζουμε ότι η επιστημονική έρευνα είναι έρευνα όταν υπερβαίνει τα εσκαμμένα. Καλλιτεχνική ή μη, η ίδια η έρευνα θα μπορούσε να διεκδικήσει να αναγνωριστεί ως τέχνη, καθώς το χαρακτηριστικό που κάνει την έρευνα έρευνα και την τέχνη τέχνη (και ίσως και τις δύο ανθρωπολογία) είναι το ρίσκο να προσεγγίσεις το άλλο, να πράξεις αλλιώς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Η διάσταση του φαινομένου της καλλιτεχνικής έρευνας κατά την περίοδο αυτή αποτυπώθηκε χαρακτηριστικά στην έκθεση «a.o.-b.c ένα οπτικοακουστικό ημερολόγιο» (επιμ. Βίκυ Ζιώγα, Ηλέκτρα Καρατζά, Μαρία Αντέλα Κονόμι, Λυδία Μαρκάκη, Ηλιάνα Φωκιανάκη) που συνέπεσε με την έρευνα μας (περισσότερα στον κατάλογο της έκθεσης Φωκιανάκη 2019)
(2) Σχετική ανακοίνωση από την επίσημη ιστοσελίδα της Μπιενάλε της Αθήνας http://athensbiennale.org/uncategorized/ [Πρόσβαση 20-01-2020]
(3) Ωστόσο, ήδη από το 2011 ορισμένα πρότζεκτ έχουν ήδη συντελέσει στη δημιουργία ενός πεδίου διαλόγου, όπως το πρότζεκτ “Φωνές/Fonés” (http://art-anthropology.blogspot.com/, βλ.Πανόπουλος & Ρίκου 2016), το εργαστήριο “Αξία/Value” στην 4η Μπιενάλε της Αθήνας Agora το 2013 (https://valueab4.wordpress.com/, βλ.Γιαλούρη, Λαμπρόπουλος, Ρίκου 2019), όπως και το εργαστήριο “Αρχαιολογία, Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη” που διοργανώθηκε από την Ελεάνα Γιαλούρη στο συνέδριο Αρχαιολογικοί διάλογοι του 2015. (Περισσότερα στο https://archanthart.wixsite.com/archanthart [Πρόσβαση 20-01-2020] αλλά και το ερευνητικό πρόγραμμα “Μαθαίνοντας από την ντοκουμέντα/Learning from documenta” μεταξύ 2015-2017 (https://learningfromdocumenta.org/ , βλ. Rikou & Yalouri 2017)
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Borgdorff, Henk. 2009. “The Debate on Research in the Arts.” Dutch Journal of Music Theory 12 (1).
Christopher Frayling. 1993. “Research in Art and Design.” Royal College of Art Research Papers 1 (1): 1–5.
Hallnäs, Lars. 2017. “Once Again… What Is Artistic Research?” Στο FUTURES OF ARTISTIC RESEARCH At the Intersection of Utopia, Academia and Power, επιμέλειας Jan Kaila, Anita Seppä, and Henk Slager, 95–101. Helsinki: The Academy of Fine Arts, Uniarts Helsinki .
Jones, Tom. 1980. “A Discussion Paper on Research in the Visual Fine Arts Prepared for the Birmingham Polytechnic, England, in 1978.” Leonardo 13 (2). The MIT Press: 89. doi:10.2307/1577976.
Kanellopoulou, Charis. 2019. “Space in Common: Socially Engaged Art in the Athens of Crisis.” Journal of Greek Media & Culture 5 (2): 211–30. doi:10.1386/jgmc.5.2.211_1.
Klein, Julian. 2010. “What Is Artistic Research?” Published in German: Gegenworte 23.
Konstantinou, Katerina, και Aris Anagnostopoulos. 2019. “Interweaving Contemporary Art and ‘Traditional’ Crafts in Ethnographic Research.” Art/Research International: A Transdisciplinary Journal 4 (1): 58. doi:10.18432/ari29420.
Lesage, Dieter. 2009. “Who’s Afraid of Artistic Research? On Measuring Artistic Research Output.” Art & Research: A Journal of Ideas, Contexts and Methods 2 (2).
Papadimitriou, Maria. 2004. Temporary Autonomous Museum for All: Avliza – Athens. Αυλίζα – Αθήνα: Futura.
Rikou, Elpida, και Io Chaviara. 2016. “‘Crisis’ as Art: Young Artists Envisage Mutating Greece.” Visual Anthropology Review 32 (1): 47–60. doi:10.1111/var.12092.
Rikou, Elpida, και Katerina Konstantinou. 2019. “Doing Artistic Research in Greece Today: Cases in Point.” Στο 6th Colloquium on Artistic Research in Performing Arts, edited by Pasanen-Willberg Riitta. Helsinki: Nivel. Nivel.teak.fi.
Rikou, Elpida, και Yalouri, Eleana.2017. Learning from documenta: a research project between art and anthropology. On Curating 33
Theou, Efthimis, και Katerina Kopaka. 2019. “‘Gavdos: The House’. A Theatre/Archaeology Narrative and Pieces of Knowledge of Diachronic Home Life.” Heritage 2 (2): 1286–99. doi:10.3390/heritage2020083.
Γιαλούρη, Ελεάνα. 2012. “Υλικός Πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων.” Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Γιαλούρη, Ελεάνα, Λαμπρόπουλος, Απόστολος και Ρίκου, Ελπίδα. 2019. Αξία/Value.Αθήνα: νήσος.
Καραμπά, Ελπίδα, επιμ. 2015. ΠΑΤ – Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών. Αθήνα: Futura.
Πανόπουλος, Π., και Ελπίδα Ρίκου, επιμ. 2016. Φωνές/Fonés. Αθήνα: νήσος.
Ρίκου, Ελπίδα, επιμ. 2013, Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Φωκιανάκη, Hλιάνα. 2019. “a.O.-B.c.”: Ένα οπτικοακουστικό ημερολόγιο ενός πολιτιστικού μεσοδιαστήματος. Αθήνα: State of Concept.
[1] Ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη στήριξη το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, την Πρόεδρο Αντα Διάλλα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, την υπεύθυνη Διοικητικής Οργάνωσης και Επιστημονικής Γραμματείας Δρ. Δέσποινα Βαλατσού και την βοηθό γραμματείας Αθηνά Μποζίκα. Η έρευνα αυτή δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την ουσιαστική συμβολή των καλλιτεχνών που συμμετείχαν σε αυτή: Μαριλένα Αλιγιζάκη, Εύα Γιαννακοπούλου, Φωτεινή Γουσέτη, Σοφία Γρηγοριάδου, Τζένη Μαρκέτου, Μέντη Μέγα, Νατάσα Μπιζά, Μαρία Παπαδημητρίου, Νίκο Παπαδόπουλο, Νίνα Παππά, Γιάννη Παππά, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Αλέξη Φιδετζή, Κώστα Χριστόπουλο, καθώς και τις ομάδες Campus Novel (Ινώ Βαρβαρίτη, Γιάννη Δελαγραμμάτικα, Γιάννη Σινιόρογλου, Φωτεινή Παλπάνα, Γιάννη Χειμωνάκη) και Vaskos (Βασίλης Νούλας, Κώστας Τζιμούλης). Ευχαριστούμε πολύ για τη συμβολή τους στην ημερίδα για την καλλιτεχνική έρευνα (18/12/2019) τους: Αρετή Αδαμοπούλου, Αρη Αναγνωστόπουλο, Δάφνη Βιτάλη, Βαγγέλη Βλάχο, Ελεάνα Γιαλούρη, Αντα Διάλλα, Γιώτα Ιωαννίδου, Ελπίδα Καραμπά, Απόστολο Λαμπρόπουλο, Δέσποινα Ζευκιλή, Φαίη Ζήκα, Μυρσίνη Ζορμπά, Βανέσσα Θεοδωροπούλου, Νεφέλη Μυρωδιά, Γιώργο Σαμαντά, Πάνο Χαραλάμπους, Μάριο Χατζηπροκοπίου (καθώς και την Ξένια Καλπακτσόγλου για την αποδοχή της πρόσκλησης). Ιδιαίτερα ευχαριστούμε την εικαστικό Δήμητρα Κονδυλάτου. Τέλος, ευχαριστίες οφείλουμε στο ΤWIXTlab που φιλοξένησε τις καλλιτεχνικές διαλέξεις και στην Α.Σ.Κ.Τ. για την παραχώρηση του αμφιθεάτρου της βιβλιοθήκης.
Η Ελπίδα Ρίκου σπούδασε κοινωνιολογία (Πάντειο Πανεπιστήμιο), κοινωνική ψυχολογία (D.E.A. και Doctorat, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Παρίσι), κοινωνική ανθρωπολογία (D.E.A., Université Paris V-Sorbonne, Παρίσι) και εικαστικές τέχνες (Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας). Εχει διδάξει σε διάφορα πανεπιστήμια από το 1998 (Πάντειο Πανεπιστήμιο, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο). Από το 2007 ως το 2017 δίδαξε Ανθρωπολογία της Τέχνης στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, ενώ μεταξύ 2011 και 2013 δίδαξε επίσης στο Μεταπτυχιακό Εικαστικών Τεχνών του Τμήματος Εικαστικών Τεχνών της ίδιας σχολής. Εχει επιμεληθεί τον τόμο Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη (Αλεξάνδρεια, 2013) και την μετάφραση του βιβλίου του Marc Augé Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων (Aλεξάνδρεια, 1999) και έχει συνεπιμεληθεί την μετάφραση του βιβλίου του Alfred Gell Τέχνη και Δράση (Μ.Ι.Ε.Τ., υπό έκδοση), δύο τόμους με κείμενα και έργα καλλιτεχνών και κοινωνικών επιστημόνων που αφορούν την αξία (Αξία, νήσος,2018), τον ήχο και τη φωνή (Φωνές/Fones, νήσος, 2016) και το αφιέρωμα του περιοδικού Field.A journal of socially engaged art criticism στην έρευνα μεταξύ τέχνης και ανθρωπολογίας (2018). Εχει δημοσιεύσει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά, συλλογικούς τόμους, καταλόγους τέχνης και εφημερίδες. Από το 2010 προτείνει και συντονίζει καλλιτεχνικά projects με διεπιστημονικό χαρακτήρα, στα οποία συμμετέχει και η ίδια ως ανθρωπολόγος και εικαστικός (το καλλιτεχνικό, εκπαιδευτικό και ερευνητικό project ΤWIXTlab, μαζί με την Σ.Γρηγοριάδου και τον Γ.Σαμαντά, το διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα «Μαθαίνοντας από την ντοκουμέντα», σε συνεργασία με την Ε.Γιαλούρη, κά.)
Η Κατερίνα Κωνσταντίνου είναι ιστορικός τέχνης με μεταπτυχιακές σπουδές στην Επιμέλεια Εκθέσεων. Είναι υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στην τομή των πεδίων της σύγχρονης τέχνης, της ανθρωπολογίας και της αρχαιολογίας. Έχει συμμετάσχει σε πλήθος ερευνητικών προγραμμάτων. Έχει εργαστεί για μουσεία και πολιτιστικούς οργανισμούς στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει συμμετάσχει σε συνέδρια και κείμενά της έχουν δημοσιευτεί σε συλλογικούς τόμους, καταλόγους εκθέσεων και περιοδικά. Τα τελευταία χρόνια συνεργάζεται στενά με καλλιτέχνες σε διάφορα πρότζεκτ που εμπλέκουν ερευνητικές μεθόδους και πρακτικές με τις διαδικασίες παραγωγής της σύγχρονης τέχνης.
Επιλεγμένες Δημοσιεύσεις
Βιβλία (επιμέλεια, εισαγωγή)
- 2018, «Αξία» (σε συνεργασία με τους Ε. Γιαλούρη, Α.Λαμπρόπουλο).Αθήνα: νήσος
- 2016, «Φωνές/Fonés»(σε συνεργασία με τον Π.Πανόπουλο). Αθήνα: νήσος. (Συλλογή κειμένων και έργων των Αθανασίου, Αλιγιζάκη, Αντωνάκη, Αρβανίτη, Γιαλούρη, Γκλίνου, Γρηγοριάδου, Ερράντες, Ζήκα, Ξαγοράρη, Καρατζαφέρη, Κονδυλάτου, Κωβαίου, Μπαϊρακτάρη, Μπήτου, Μπουμπάρη, ΝτεΛαννουά, Πανόπουλου, Παππά, Παπουτσάκη, Ραυτοπούλου, Ρεμούνδου, Ρεμύ, Ρίκου, Σαμαντά, Σαραφείδου, Σιαφά, Σκλαβενίτη, Στεφάνου, Χαβιαρά, Χαραλάμπους. Περιλαμβάνει μετάφραση κείμενου του Ζ.Λ.Νανσύ)
- 2013, «Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη». Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. (συλλογή κειμένων/συγγραφείς: J.Clifford, J.Coote, H.Foster, A.Gell, P.Gow , G.Marcus, H.Morphy, F.Myers, J.Overing, J.Weiner. Σε μετάφραση των Β.Ιακώβου, Ε.Καρρά, Π.Μαρκέτου, Δ.Σαραφείδου, Β.Σπυροπούλου, Α.Τσίγκα)
Βιβλία (επιστημονική επιμέλεια μετάφρασης, εισαγωγή)
- (υπό δημοσίευση). Gell, Α.,«Τέχνη και Δράση» (1η εκδ.1998). (σε συνεργασία με τον Π.Πανόπουλο), (Μετάφραση: Π.Μαρκέτου). Αθήνα: Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.
- 1999, Ωζέ, Μ.,«Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων» (1η εκδ.1994). (Μετάφραση: Δ.Σαραφείδου), Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. (περιλαμβάνει συνέντευξη του Μ.Ωζέ στην Ε.Ρίκου)
Κεφάλαια Βιβλίων
- (υπο δημοσίευση).«Contemporary Art and ‘Difficult Heritage’.Three case studies from Athens.» (σε συνεργασία με την Ε.Γιαλούρη). Στο E.Solomon (επιμ.). Contested Antiquity, Indiana University Press.
- 2014, «When the ‘dematerialization of the art object is taken to an extreme’:Notes on‘materiality’s relevance to the anthropology of contemporary art.». Στο Bampilis T. & P. ter Keurs (ed.),Social Matter(s).Anthropological Approaches to Materiality. Οξφόρδη, Νέα Υόρκη: Berghah Books, σ.183-192.
- 2012, «Η σύγχρονη τέχνη – της ανθρωπολογίας». Στο Ε.Γιαλούρη (επιμ.) «Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων», Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σ. 151-170.
Άρθρα, αφιερώματα σε επιστημονικά περιοδικά
- 2018, «The Art of Research Practices between Art and Anthropology» (επιμέλεια ειδικού τεύχους σε συνεργασία με την Ε.Γιαλούρη). FIELD.A Journal of Socially Engaged Art Criticism. Special issue (autumn) (Περιλαμβάνει κείμενα των T.Fillitz, T.Ingold, G.Marcus, R. Sansi, A.Schneider,E.Rikou, C.Wright, E.Yalouri)
- 2017, «Learning from documenta. A research project between art and anthropology» (σε συνεργασία με την Ε.Γιαλούρη). Στο On Curating 33, Special Issue on documenta, N. Buurman και D.Richter (eds), σ.132-138.
- 2016, «Crisis as Art: Young Artists Envisage Mutating Greece (σε συνεργασία με την Η.Χαβιαρά). Στο Visual Anthropology Review, Special Issue: «Uncertain Visions. Crisis, Ambiguity and Visual Culture in Greece» (επιμέλεια Κ.Καλαντζής), vol.32, issue 1, σ.47-60.