«Αστικές κοινωνικές πρωτοβουλίες για ‘διατροφική δικαιοσύνη’: νέες μορφές δικτύων αλληλεγγύης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης στην Ελλάδα»

Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας

H έρευνα πραγματεύεται την πρόσφατη άνοδο των κοινωνικών αιτημάτων για «διατροφική δικαιοσύνη» (food justice) στην Ελλάδα, η οποία εντάσσεται στον ευρύτερο θεωρητικό προβληματισμό που αναπτύσσεται διεθνώς γύρω από την έννοια της «αστικής ανθεκτικότητας» (urban resilience) και την αναγκαιότητα της ασφάλειας των τροφίμων και του τροφικού σχεδιασμού των πόλεων, ειδικά σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Επισημαίνοντας τόσο τους διατροφικούς κινδύνους της βιομηχανοποιημένης γεωργίας όσο και το δικαίωμα ισότιμης πρόσβασης σε φρέσκα και υγιεινά τρόφιμα για όλες τις κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, η έρευνα θέτει ζητήματα που σχετίζονται με την καταπολέμηση της φτώχειας και την επίτευξη κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης. Στο πλαίσιο της τρέχουσας ύφεσης (ανεργία, φτώχεια, μείωση κοινωνικής πρόνοιας και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής), αναδύθηκαν πρωτοβουλίες τόσο «από κάτω» όσο και από δημόσιους φορείς που προωθούν καινοτόμες μορφές συλλογικής δράσης και δίκτυα αλληλεγγύης στον τομέα της διατροφής και της αγροτροφικής αλυσίδας (π.χ. αστικοί λαχανόκηποι, Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία-ΚΥΓΕΩ, δίκτυα χωρίς μεσάζοντες). Αφενός, μια σειρά πρωτοβουλιών που ενεργοποιείται «από κάτω» μέσω άτυπων δικτύων αλληλεγγύης, ομάδων πολιτών και συλλογικοτήτων που προάγουν εναλλακτικά δίκτυα τροφίμου με τη μορφή μικρών αλυσίδων διακίνησης και διανομής, αστικούς λαχανόκηπους, εκπαιδευτικές δράσεις και άλλες συλλογικές δομές αυτοβοήθειας, ενδυναμώνουν την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Αφετέρου, ποικίλες δομές κοινωνικής αλληλεγγύης σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, όπως π.χ. οι νεοεμφανιζόμενοι δημοτικοί λαχανόκηποι, προσανατολίζονται περισσότερο στην καταπολέμηση των πιεστικών φαινομένων επισιτιστικής και οικονομικής αποστέρησης των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα επιβίωσης και κοινωνικού αποκλεισμού.

Στόχος της έρευνας είναι η θεωρητική και εμπειρική εξέταση των νέων τάσεων και της σύγχρονης δυναμικής των αναδυόμενων κοινωνικών αστικών κινημάτων και πρωτοβουλιών «διατροφικής δικαιοσύνης» που φέρουν καινοτόμα χαρακτηριστικά σε συνθήκες κρίσης. Μέσω της ανάλυσης των διαφορετικών χαρακτηριστικών, των κινήτρων και των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των φορέων ως κοινωνικών υποκειμένων που εμπλέκονται στις πρωτοβουλίες θα διερευνηθούν οι διασυνδέσεις μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης, οι διαδικασίες κοινωνικής κατασκευής του τόπου, και ο επαναπροσδιορισμός κοινών αξιών και αρχών που διέπουν τα καταναλωτικά πρότυπα και τον τρόπο ζωής. Επιπλέον, επιχειρεί να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο τυπικές και άτυπες «από κάτω» πρακτικές και κοινωνικά διαχειριζόμενες δράσεις συσχετίζονται με πρωτοβουλίες των δημόσιων φορέων, αν υπάρχουν δυνατότητες συνεργειών και σε τι βαθμό αυτές μπορούν να επηρεάσουν τους κυρίαρχους τρόπους παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης τροφίμων. Ως εκ τούτου, η ανάλυση επικεντρώνεται σε δύο βασικά ερωτήματα: α) Ποια είναι τα κίνητρα, οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες των καταναλωτών και των παραγωγών που συμμετέχουν σε εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων; Τι είδους νέοι δεσμοί παράγονται μεταξύ τροφίμων, χώρου και υποκειμένων; β) Ποιες είναι οι διασυνδέσεις και συνέργειες μεταξύ των από κάτω κοινωνικών κινημάτων και των δημόσιων πρωτοβουλιών για τα αγροτροφικά θέματα;

Προκειμένου να απαντηθούν τα ερωτήματα, θα πραγματοποιηθεί έρευνα πεδίου σε αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών που δρουν στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας μέσα από: α) Συμμετοχική παρατήρηση και συνεντεύξεις με παραγωγούς και καταναλωτές που παίρνουν μέρος σε δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών (Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία-ΚΥΓΕΩ) για απευθείας πώληση εβδομαδιαίου βιολογικού καλαθιού λαχανικών –χωρίς μεσάζοντες- σε γειτονιές της Αθήνας και β) Ημι-δομημένες συνεντεύξεις με πολίτες, φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών και εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που σχετίζονται με αλληλέγγυες πρωτοβουλίες σχετικές με το τρόφιμο.

Η έρευνα της κ. Νικολαΐδου ενισχύθηκε οικονομικά από το ΚΕΑΕ με τη χρηματοδότηση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

Ανοιχτό Σεμινάριο

“Εναλλακτικά Αγρο-τροφικά Δίκτυα: Κοινωνική Οικονομία και Πρωτοβουλίες Αλληλεγγύης για Διατροφική Δικαιοσύνη”

13 Νοεμβρίου 2017
Αμφιθέατρο “Σάκη Καράγιωργα ΙΙ” (νέο κτίριο, 2ος όροφος)
Πάντειο Πανεπιστήμιο (Συγγρού 136)

Το σεμινάριο πραγματοποιείται στο πλαίσιο μεταδιδακτορικής έρευνας της κ. Σοφίας Νικολαΐδου με τίτλο «Αστικές κοινωνικές πρωτοβουλίες για διατροφική δικαιοσύνη: νέες μορφές δικτύων αλληλεγγύης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης στην Ελλάδα», η οποία χρηματοδοτείται από το ΚΕΑΕ για το έτος 2017.

 

 

Πρόγραμμα

16:00  Θεοδοσία Ανθοπούλου, Καθηγήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Διευθύντρια του Κέντρου Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής – ΚΕΚΜΟΚΟΠ

“Καλωσόρισμα. Εισαγωγή στα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμου και τη διατροφική δικαιοσύνη”

 

16:15  Σοφία Νικολαΐδου, Ερευνήτρια, Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες

“Εναλλακτικά αγρο-τροφικά δίκτυα παραγωγών- καταναλωτών: εμπειρίες από τα βιολογικά καλάθια στη μητροπολιτική περιοχή Αθηνών”

16:45  Cilia Martin, Δρ. Αστικής Ανθρωπολογίας

Προβολή ντοκιμαντέρ ‘Le panier’ (Το καλάθι). Προβολή 10λεπτου trailer με γυρίσματα σε εξέλιξη (work in progress)
(https://www.youtube.com/watch?v=ifK8TzSkre0)

                 Το έργο επιχειρεί να αποτυπώσει μέσα από μια διεισδυτική εθνογραφική ματιά τις καθημερινές διαδρομές προκειμένου να

                διανεμηθούν τα καλάθια με φρέσκα βιολογικά λαχανικά και φρούτα από το σημείο παραγωγής σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας.

                Διαδραματίζεται μέσα σε ένα φορτηγάκι με ντεκόρ χωράφια, κουζίνες και δρόμους. Πρόκειται για ένα road ντοκιμαντέρ που

                συνοψίζει έναν λογιστικό και ανθρώπινο μαραθώνιο: από την προετοιμασία (στον  Μαραθώνα), στη σημείο παράδοσής του

                καλαθιού στην κουζίνα του καταναλωτή). Στο πλαίσιο αυτής της φρενήρους κούρσας, δίνεται έμφαση στο χιούμορ και στην

                κινητικότητα ως μέσο αντιμετώπισης και επιβίωσης στην κρίση.

Παρουσιάζει: Cilia Martin

Σχολιάζει: Θοδωρής Αρβανίτης

 

17:30-19:00  Συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης (Round Table Discussion)

“Αστικές κοινωνικές πρωτοβουλίες για ‘διατροφική δικαιοσύνη’ και άτυπα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών: Όψεις και προοπτικές ενός δίκαιου αστικού διατροφικού συστήματος, νέες μορφές διακυβέρνησης και αγρο-οικολογική προσέγγιση της πόλης“

Συντονίζουν:

Σοφία Νικολαΐδου, Θεοδοσία Ανθοπούλου

Συνομιλητές:

Βαγγέλης Βλαχάκης, ‘Αγροναύτες’ – Δίκτυο Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας – ΚΥΓΕΩ

Τάκης Παπαζαφειρόπουλος, Καταναλωτικός συνεταιρισμός «Κίνηση Αντίστασης και Αλληλεγγύης Γαλατσίου Χωρίς Μεσάζοντες Συν.Π.Ε.» Παίρνω Αμπάριζα

Κώστας Βενιώτης, Μέλος της Ομάδας Τροφίμων της Αλληλεγγύης για όλους

Αργυρώ Κασώτη, Εθελόντρια Fair Τrade Hellas

Λενιώ Μυριβήλη, Εντεταλμένη Σύμβουλος, Δήμος Αθηναίων, Εποπτεία και συντονισμός των δράσεων Αστικής Ανθεκτικότητας και Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή

Θοδωρής Αρβανίτης, Βιοκαλλιεργητής, Κιούρκα Αττικής

Αντώνης Διαμαντίδης, Βαγγέλης Σκαπεντζής, Βιοκαλλιεργητές, Μέλη – ‘Περιβόλι της Κορίνθου’, Κόρινθος

Ανδρέας Γεωργακάκης, Γεωπόνος, Αναπλ. Μέλος στο Συμβούλιο του IFOAM EU

Κάρολος Καβουλάκος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ

Έρευνα: «Αστικές κοινωνικές πρωτοβουλίες για ‘διατροφική δικαιοσύνη’: νέες μορφές δικτύων αλληλεγγύης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης στην Ελλάδα»

Ερευνήτρια: Δρ. Σοφία Νικολαΐδου

H έρευνα πραγματεύεται την πρόσφατη άνοδο των κοινωνικών αιτημάτων για «διατροφική δικαιοσύνη» (food justice) στην Ελλάδα, η οποία εντάσσεται στον ευρύτερο θεωρητικό προβληματισμό που αναπτύσσεται διεθνώς γύρω από την έννοια της «αστικής ανθεκτικότητας» (urban resilience) και την αναγκαιότητα της ασφάλειας των τροφίμων και του τροφικού σχεδιασμού των πόλεων, ειδικά σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Επισημαίνοντας τόσο τους διατροφικούς κινδύνους της βιομηχανοποιημένης γεωργίας όσο και το δικαίωμα ισότιμης πρόσβασης σε φρέσκα και υγιεινά τρόφιμα για όλες τις κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, η έρευνα θέτει ζητήματα που σχετίζονται με την ενδυνάμωση του τοπικού αγροτροφικού συστήματος της πρωτεύουσας, στο πλαίσιο της αναγκαιότητας της ασφάλειας των τροφίμων, καταπολέμησης της φτώχειας και επίτευξης κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης.

Στην Ελλάδα, υπό την πίεση των πρόσφατων δυσμενών οικονομικών συνθηκών (ανεργία, φτώχεια, μείωση κοινωνικής πρόνοιας και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής), παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια αρκετές τυπικές και άτυπες ‘από τα κάτω’ πρακτικές και κοινωνικά διαχειριζόμενα παραγωγικά εγχειρήματα αυτοδιαχείρισης αλλά και αλληλέγγυα δίκτυα τροφίμου που υποστηρίζουν τοπικά και περιφερειακά τη γεωργία και κτηνοτροφία (Nikolaidou & Kolokouris, 2016, Ανθοπούλου et al., 2013, Anthopoulou & Partalidou, 2015). Αντιστεκόμενα στις τρέχουσες πιέσεις συχνά εμφανίζονται ως αντιδράσεις στην κρίση και στα προβλήματα διαβίωσης ενώ σε πολλές περιπτώσεις προϋπήρχαν της κρίσης και βασίζονται στις αρχές της βιωσιμότητας και της οικολογικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Αναδύθηκαν πρωτοβουλίες τόσο «από κάτω» όσο και από δημόσιους φορείς που προωθούν καινοτόμες μορφές συλλογικής δράσης και δίκτυα αλληλεγγύης στον τομέα της διατροφής και της αγροτροφικής αλυσίδας (π.χ. αστικοί λαχανόκηποι, Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία-ΚΥΓΕΩ, δίκτυα χωρίς μεσάζοντες). Αφενός, μια σειρά πρωτοβουλιών που ενεργοποιείται «από κάτω» μέσω άτυπων δικτύων αλληλεγγύης, ομάδων πολιτών και συλλογικοτήτων που προάγουν εναλλακτικά δίκτυα τροφίμου με τη μορφή μικρών αλυσίδων διακίνησης και διανομής,` αστικούς λαχανόκηπους, εκπαιδευτικές δράσεις και άλλες συλλογικές δομές αυτοβοήθειας, ενδυναμώνουν την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Αφετέρου, ποικίλες δομές κοινωνικής αλληλεγγύης σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, όπως π.χ. οι νεοεμφανιζόμενοι δημοτικοί λαχανόκηποι, προσανατολίζονται περισσότερο στην καταπολέμηση των πιεστικών φαινομένων επισιτιστικής και οικονομικής αποστέρησης των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα επιβίωσης και κοινωνικού αποκλεισμού.

Στο πλαίσιο της αναγκαιότητας της ασφάλειας των τροφίμων και του τροφικού σχεδιασμού των πόλεων, το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται συγκεκριμένα στον ρόλο που διαδραματίζουν τα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών με σχετική γεωγραφική εγγύτητα στη διατήρηση και ενίσχυση ενός τοπικού συστήματος τροφίμων και την ενδυνάμωση και ανάπτυξη νέων δεσμών μεταξύ αστικού κέντρου και υπαίθρου και σε τι βαθμό αυτές μπορούν να επηρεάσουν τους κυρίαρχους τρόπους παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης τροφίμων. Ειδικότερα, ασχολείται με τα νεοεμφανιζόμενα αλληλέγγυα δίκτυα αγοράς που διακινούν καλάθια βιολογικών λαχανικών με απευθείας πώληση της παραγωγής σε γειτονιές της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής των Αθηνών μέσω δικτύων παραγωγών-καταναλωτών. Τα δίκτυα αυτά αποτελούν μια εναλλακτική κοινωνική και οικονομική πρόταση για τον τρόπο παραγωγής και διακίνησης των αγροτικών προϊόντων (Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία-ΚΥΓΕΩ) που ορίζεται στη αρχή μιας στενής συνεργασίας ανάμεσα σε παραγωγούς και ομάδες καταναλωτών με βάση την αμοιβαία εμπιστοσύνη, με μοιρασμένα οφέλη και ευθύνες μεταξύ των συμμετεχόντων. Οι καταναλωτές που συμμετέχουν σε αυτά αγοράζουν ένα καλάθι με ποικιλία φρέσκων, βιολογικών προϊόντων (κυρίως λαχανικά) συνήθως σε εβδομαδιαία βάση.

Τα παραπάνω αποτελούν μια σύντομη εισαγωγή στον θεωρητικό προβληματισμό και στο θέμα της έρευνας. Ακολουθεί η διάρθρωση και συνοπτική περιγραφή του περιεχομένου των κεφαλαίων της έρευνας:

1. Θεωρητικό πλαίσιο ανάλυσης.

Αυτό το κεφάλαιο περιέχει τη βιβλιογραφική επισκόπηση του εννοιολογικού πλαισίου που σχετίζεται με τη ‘διατροφική δικαιοσύνη’, την αστική ανθεκτικότητα και τα εναλλακτικά διατροφικά δίκτυα. Ο θεωρητικός προβληματισμός εστιάζει στην ανάλυση της νέας τάσης που αναπτύσσεται παγκοσμίως γύρω από τα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμου (Alternative Food Networks-AFN) και την ανάπτυξη μικρών αλυσίδων εφοδιασμού (Short Food Supply Chains – SFSCs) που στοχεύουν στη μείωση της απόστασης μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης (Starr, 2010, Ostrom, 2008). Αναλύεται η σταδιακή αναγνώριση της σημασίας του αστικού αγρο-διατροφικού συστήματος και η συμβολή της γεωργίας στην ισόρροπη οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ανάπτυξη των αστικών περιοχών, μέσα από την ανάπτυξη πρωτοβουλιών πολιτών και συλλογικών δράσεων για οικονομικά βιώσιμο, φιλικό προς το περιβάλλον και κοινωνικά δίκαιο διατροφικό σύστημα διεθνώς, κυρίως μέσα από την ανάπτυξη αλληλέγγυας οικονομίας και δράσεων ‘από τα κάτω’ στον τομέα του τροφίμου. Στη συνέχεια, επεξηγείται ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα βραχέων αλυσίδων εφοδιασμού που συμβάλλουν στη διατροφική δικαιοσύνη και κυριαρχία των πόλεων, τα δίκτυα ‘ΚΥΓΕΩ’ (Community Supported Agriculture-C.S.A.) που αποτελούν και το επίκεντρο της παρούσας ποιοτικής έρευνας. Αναλύοντας τι αντιπροσωπεύει ο όρος ΚΥΓΕΩ διεθνώς και πώς λειτουργεί ως νέο κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο γεωργίας προβάλλονται τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη που προκύπτουν από τη βελτίωση της ποιότητας της τροφής και τη βράχυνση των δικτύων διανομής αλλά και οι δυσκολίες που αντίστοιχα εγχειρήματα. Τονίζεται το γεγονός ότι οι βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού και τα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμου δημιουργούν, με ποικίλο και πολύπλευρο τρόπο, νέες χωρικές και κοινωνικές συνδέσεις μετασχηματίζοντας τις πρακτικές διανομής-κατανάλωσης τροφίμων, δίνοντας προοπτική για την οικοδόμηση ενός περισσότερο περιβαλλοντικά ορθού, κοινωνικά δίκαιου και οικονομικά βιώσιμου τοπικού συστήματος διατροφής. Μέσα από τη δημιουργία στενότερων δεσμών και σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών, τίθενται ζητήματα όπως η προέλευση της ποιότητας της τροφής, η τοπικοποίηση και οι οικολογικές πρακτικές παραγωγής (Wekerle, 2004, Renting, Schermer & Ross, 2012), καθώς και ζητήματα ηθικής και αξιών και δίκαιης διακυβέρνησης του συστήματος των τροφίμων (π.χ. διαφάνεια, αλληλεγγύη, επισιτιστική αυτάρκεια, δίκαιες τιμές, συμμετοχή κλπ) αποκτούν νέα σημασία (Galli and Brunori, 2013, p.5).

2. Ερευνητικά ερωτήματα και μέθοδος έρευνας.

Στη συνέχεια αναλύονται τα ερευνητικά ερωτήματα και περιγράφεται η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα πεδίου με κύριο στόχο να μελετηθεί η δυναμική των άτυπων αυτών δικτύων παραγωγών-καταναλωτών ΚΥΓΕΩ στην Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα επικεντρώθηκε σε δύο βασικά ερωτήματα: α) Ποια είναι τα κίνητρα, οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες των καταναλωτών και των παραγωγών που συμμετέχουν σε εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων; Τι είδους νέοι δεσμοί παράγονται μεταξύ τροφίμων, χώρου και υποκειμένων; β) Ποιες είναι οι διασυνδέσεις και συνέργειες μεταξύ των ‘από τα κάτω’ κοινωνικών κινημάτων και των δημόσιων πρωτοβουλιών για τα αγρο-τροφικά θέματα;

Προκειμένου να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα, πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου σε αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών που δρουν στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας μέσα από: α) Συμμετοχική παρατήρηση και συνεντεύξεις με παραγωγούς και καταναλωτές που παίρνουν μέρος σε δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών (ΚΥΓΕΩ) για απευθείας πώληση εβδομαδιαίου βιολογικού καλαθιού λαχανικών -χωρίς μεσάζοντες- σε γειτονιές της Αθήνας β) Ημι-δομημένες συνεντεύξεις με πολίτες, φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών και εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που σχετίζονται με αλληλέγγυες πρωτοβουλίες σχετικές με το τρόφιμο.

Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν συνολικά 15 συνεντεύξεις με (4) Βιοκαλλιεργητές (2 Αττική, 1 Κόρινθος, 1 Ναύπλιο) που παραδίδουν ‘καλάθια’ με λαχανικά και φρούτα κατά παραγγελία, με (8) Καταναλωτές που συμμετέχουν σε 2 δίκτυα ΚΥΓΕΩ από 3 παραγωγούς στην Αττική, με διανομές online box-scheme με έδρα την Αττική (bio-box) και με τέλος με εκπροσώπους από δομές Κοινωνίας των Πολιτών σχετικές με το τρόφιμο (π.χ. Αλληλεγγύη για όλους) και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Δήμος Αθηναίων).

3. Παρουσίαση αποτελεσμάτων έρευνας.

Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας. Ειδικότερα, αναλύονται τα κίνητρα, οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες των καταναλωτών και των παραγωγών που συμμετέχουν στα επιλεγμένα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων. Αναλύονται τα διαφορετικά χαρακτηριστικά, τα κίνητρα και οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των φορέων ως κοινωνικών υποκειμένων που εμπλέκονται στις πρωτοβουλίες και διερευνώνται οι νέοι δεσμοί που παράγονται μεταξύ τροφίμων, χώρου και υποκειμένων, επαναπροσδιορίζοντας κοινές αξίες και αρχές που διέπουν τα καταναλωτικά και παραγωγικά πρότυπα και τον τρόπο ζωής:

• Αρχικά παρουσιάζονται αναλυτικά οι μορφές διανομής και οργάνωσης και συντονισμού των παραγγελιών και των διανομών των δικτύων ΚΥΓΕΩ που επιλέχθηκαν στη μητροπολιτική περιοχή Αθηνών και ορισμένες ιδιαιτερότητες, οι οποίες ουσιαστικά τις διαφοροποιούν σε ορισμένα σημεία (μειωμένος βαθμός δέσμευσης, έλλειψη συνδρομών) από τις κυρίαρχες μορφές ΚΥΓΕΩ που εμφανίζονται στην υπόλοιπη Ευρώπη και διεθνώς. Οι πρωτοβουλίες που μελετήθηκαν αναπτύσσονται άτυπα ως εναλλακτικό μοντέλο παραγωγής, διακίνησης και κατανάλωσης τροφίμων που ουσιαστικά στηρίζεται στην άμεση διάθεση της παραγωγής φρέσκων βιολογικών λαχανικών σε ομάδες καταναλωτών, χωρίς τη διαμεσολάβηση μεσαζόντων. Συνολικά μελετήθηκαν τρία (3) αγροκτήματα ποικίλων δυναμικοτήτων που πραγματοποιούν διανομές λαχανικών: το κτήμα ‘Διαμάντι’ στον Μαραθώνα (διανέμει 80-150 καλάθια/εβδομάδα), το ‘Κτήμα Αρβανίτη’ στα Κιούρκα Αττικής (200-250 καλάθια/εβδομάδα), το ‘Περιβόλι της Κορίνθου’, που αποτελείται από ομάδα 15 παραγωγών στην αρχαία Κόρινθο (25 παραδόσεις καλαθιών την εβδομάδα), και ένα (1) δίκτυο με διανομές φρούτων, στο οποίο συνεισφέρουν προϊόντα κατά μέσο όρο 15 παραγωγοί από όλη την Ελλάδα (περίπου 100 παραγγελίες την εβδομάδα).
• Στη συνέχεια δίνεται έμφαση στα κοινωνικό-οικονομικά χαρακτηριστικά των καταναλωτών που κατά βάση ανήκουν σε μεσαία στρώματα με μέσα και υψηλά επίπεδα μόρφωσης και στα κίνητρα συμμετοχής σε αυτά τόσο των καταναλωτών όσο και των παραγωγών. Παράλληλα παρουσιάζονται οι δυσκολίες και οι προκλήσεις του καλαθιού. Οι θετικές επιπτώσεις του καλαθιού σε παραγωγούς και καταναλωτές μπορούν να συνοψιστούν στα οφέλη που προκύπτουν από τη δυνατότητα που τους δίνεται για άμεσες πωλήσεις (πρόσθετο εισόδημα για τους παραγωγούς και πρόσβαση σε υγιεινά και νόστιμα τρόφιμα σε καλή τιμή για τους καταναλωτές) και την άμεση αλληλεπίδρασή τους. Οι πιέσεις για παραγωγούς ποικίλλουν ανάλογα με το μέγεθος και την κλίμακα των εκμεταλλεύσεων, το είδος των καλλιεργειών και καλλιεργητικών πρακτικών, τις απαιτήσεις εργασίας, τις ανάγκες και τις επιθυμίες των παραγωγών. Από την πλευρά τους οι καταναλωτές αναφέρονται σε ζητήματα που μπορεί να προκύψουν σχετικά με την ποσότητα και την επαναληπτικότητα στις ποικιλίες και την ποιότητα των διατιθέμενων προϊόντων.
• Ακολουθεί μια διερεύνηση των νοηματοδοτήσεων (ανάλυση λόγων) που δίνουν τα υποκείμενα της έρευνας (παραγωγοί και καταναλωτές) σε έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η εμπιστοσύνη, η αλληλεγγύη, η ποιότητα, η πιστοποίηση, η κοινωνική αλληλεπίδραση. Προκύπτουν ενδιαφέροντα εννοιολογικά σχήματα που διαμορφώνουν την κοινωνική δυναμική που αναπτύσσουν τα δίκτυα και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ υποκειμένων, τροφίμου και χώρου. Δικαιοσύνη για ποιον, είναι επ’ αμοιβαία ωφελεία και των δύο μερών; Αρκεί η οικονομική διάσταση (δίκαιη τιμή) ή η διάσταση της ποιότητας για να λάβουν έναν τέτοιο χαρακτηρισμό; Πόσο δίκαιη είναι μια τιμή που είναι απλώς προσιτή για τον καταναλωτή; Πώς ορίζουν οι καταναλωτές την έννοια της ποιότητας, ποιές συμβάσεις κάνουν (Goodman, 2009, Maye and Kirwan, 2010) και ποια είναι η σημασία της επίσημης πιστοποίησης για τους καταναλωτές; Φτάνει ο σεβασμός στο περιβάλλον ή η εμπιστοσύνη για να χαρακτηρίσουμε ένα προϊόν οικολογικό-βιολογικό; Πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις εμπιστοσύνης και πού στηρίζεται η πίστη και η βεβαιότητα των συμμετεχόντων ότι καταναλώνουν υγιεινή τροφή; Πώς ενσωματώνεται η έννοια αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας στις εγχρήματες σχέσεις ως ηθικό καθήκον ή υποχρέωσης που έχουν τα μέλη μιας ομάδας να υποστηρίζονται και να ενισχύονται αμοιβαία; Αρκούν οι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των αντισυμβαλλόμενων μερών για την πιστοποίηση της ποιότητας;
• Τέλος αναλύονται τα κανάλια θεσμοθέτησης των άτυπων αυτών πρακτικών διανομής και ο ρόλος των πόλεων στη διαμόρφωση ενός βιώσιμου αστικού διατροφικού συστήματος μέσω μιας αγρο-οικολογικής προσέγγισης και των αλληλέγγυων σχέσεων πόλης-υπαίθρου. Διερευνάται ο ρόλος που μπορούν να παίξουν η Τοπική Αυτοδιοίκηση, το θεσμικό περιβάλλον και η κοινωνία των πολιτών στη διατροφική πολιτική στα αστικά κέντρα και στην προώθηση ενός περισσότερο βιώσιμου και δίκαιου αστικού διατροφικού συστήματος με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος και της κοινωνικής συνοχής, και αναδύονται τόσο οι συγκρούσεις όσο και οι πιθανές συνέργειες.

4. Αντί συμπερασμάτων – Συζήτηση.

Συμπερασματικά, η έρευνα έθεσε προς συζήτηση το ζήτημα της ανερχόμενης δυναμικής των Εναλλακτικών Δικτύων Τροφίμου για διατροφική δικαιοσύνη και τις διασυνδέσεις και συνέργειες μεταξύ των ‘από τα κάτω’ κοινωνικών κινημάτων και των δημόσιων πρωτοβουλιών για τα αγρο-τροφικά θέματα μέσα από το πρίσμα: α) της ποιοτικής στροφής της κατανάλωσης προς τα τοπικά συστήματα τροφίμου, ανασυγκρότησης της διατροφικής ρουτίνας και της δυνατότητας εδραίωσης τέτοιων δικτύων ως οικολογική, πολιτική, και κοινωνικό-οικονομική πρακτική συνδιαλλαγής μέσα από την ενσωμάτωση νέων συστημάτων παραγωγής – κατανάλωσης στις πρακτικές της καθημερινής ζωής, β) της πρόκλησης για ποιοτικό αναπροσανατολισμό των μικρής κλίμακας οικογενειακών εκμεταλλεύσεων στη μητροπολιτική περιφέρεια και για μια νέα διαλεκτική πόλης-υπαίθρου με όρους συμβιωτικής σχέσης, γ) του αυξανόμενου ρυθμιστικού ρόλου των πόλεων ως πολιτικών παραγόντων για την ανάπτυξη τοπικών και περιφερειακών διατροφικών πόρων και πολιτικών για τα αστικά τρόφιμα με στόχο μια μακροπρόθεσμη αγρο-οικολογική προσέγγιση του αστικού διατροφικού συστήματος που θα έχει αντίκτυπο στην κοινωνία και στις πολιτικές.

 

---

Αναφορές και ενδεικτική βιβλιογραφία

Ανεμος, Θ. (2014). ΚOΣΑΠ (CSA) – Τι είναι η Kοινοτικά Στηριζόμενη Αγροτική Παραγωγή (ΚOΣΑΠ);, http://agronaftes.blogspot.gr/p/csa.html

Anthopoulou, Th., Nikolaidou, S., Partalidou, M., Petrou, M. (2018). The emergence of municipal gardens in Greece. New social functions of agriculture in times of crisis. In Soulard, C.-T., Perrin, C., Valette, E. (Eds.) – Towards sustainable agricultural-urban relations – Toward Sustainable Relations Between Agriculture and the City, Springer. http://www.springer.com/gp/book/9783319710358 (to be published in january 2018) http://www.springer.com/gp/book/9783319710358

Anthopoulou, T., Nikolaidou, S., Partalidou, M., Kolokouris, O., Moissidis, A. (2013). Αστική γεωργία, κοινωνική ένταξη και βιώσιμη πόλη. Μελέτη δυο αστικών αγροκηπίων (Θέρμη, Αλεξανδρούπολη). Research project. Athens: Panteion University.

Ανθοπούλου, Θ., Νικολαΐδου, Σ. (2013). «Δημοτικοί αστικοί λαχανόκηποι και βιώσιμη πόλη: τοποθετώντας το αγρο-διατροφικό σύστημα στην αστική ατζέντα». 11ο Τακτικό Επιστημονικό Συνέδριο ERSA, Αγροτική οικονομία, ύπαιθρος χώρος, περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη Πάτρα, 14 – 15 Ιουνίου 2013.

Anthopoulou, T., Partalidou, M. (2015). Εναλλακτικά αγροτροφικά δίκτυα και νέες αλληλέγγυες εταιρικότητες μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Διερευνώντας την κοινοτικά υποστηριζόμενη γεωργία, Γεωγραφίες 25, 13-23.

Arampatzi, A. (2016). The spatiality of counter-austerity politics in Athens, Greece: Emergent ‘urban solidarity spaces’. Urban Studies, 1–16.

Barthel, S. & Isendahl, C. (2013). Urban gardens, agriculture, and water management: Sources of resilience for long-term food security in cities, Ecological Economics (86), Sustainable Urbanisation: A resilient future, 224–234

Bottiglieri, M., Pettenati,G., Toldo, A. (2016). Toward the Turin food policy good practices and visions. by FrancoAngeli s.r.l., Milano, Italy. http://www.comune.torino.it/cooperazioneinternazionale/notizie/pdf/libro/Toward_The_Turin_Food_Policy_book.pdf

Bourikos, D. (2013). Κοινωνική Αλληλεγγύη στην Ελλάδα της κρίσης: Νέο κύμα ανάδυσης της κοινωνίας πολιτών ή εμπέδωση της κατακερματισμένης κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη; ELIAMEP: Crisis Observatory, Athens.

Cadieux, K.V., Slocum, R. (2015). What does it mean to do food justice? Journal of Political Ecology (22), 2-26.

Claeys, P., (2015). Human Rights and the Food Sovereignty Movement: Reclaiming Control. New York: Routledge.

Διεθνές δίκτυο για την Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία, https://urgenci.net/vison-and-mission/ https://urgenci.net/greece/

FAO (2010). Fighting Poverty and Hunger. What Role for Urban Agriculture?. Policy Brief, Economic and Social Perspectives 10.

Folke^, C., Carpenter, S., Elmqvist, T., Gunderson, L., Holling, C. S. and Walker, B. (2002) Resilience and Sustainable Development: Building Adaptive Capacity in a World of Transformations, A Journal of the Human Environment 31(5):437-440.

Galli, F. Brunori, G. (eds.) (2013). Short Food Supply Chains as drivers of sustainable development. Evidence Document. Document developed in the framework of the FP7 project FOODLINKS (GA No. 265287). Laboratorio di studi rurali Sismondi, ISBN 978-88-90896-01-9.

Goodman, D. (2009). Place and Space in Alternative Food Networks: Connecting Production and Consumption. Environment, Politics and Development Working Paper Series

Gotlieb, R, Joshi, A. (2013). Food Justice. The MIT Press.

Hλιοπούλου, Π. (2001). «Ο αγροτικός χώρος στην Ελλάδα». Στο Burgel, G. και Δεμαθάς, Ζ. (επιμ.) Η Ελλάδα μπροστά στην Τρίτη χιλιετία, χώρος οικονομία, κοινωνία τα τελευταία 40 χρόνια, 187-203. Αθήνα: Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Jarosz, L. (2008) The city in the country: Growing alternative food networks in Metropolitan areas. Journal of Rural Studies 24 (3), 231-244 https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2007.10.002

Kavoulakos, K., Gritzas, G. (2015). Κινήματα και Εναλλακτικοί Χώροι στην Ελλάδα της Κρίσης: Μία νέα Κοινωνία Πολιτών. In N. Demertzis, N. Georgarakis (eds.). To Πολιτικό Πορτραίτο της Ελλάδας: Κρίση και Αποδόμηση του Πολιτικού (pp. 337-355). Athens: Gutenberg.

Lang, T. (2005). Food control or food democracy? Re-engaging nutrition with society and the environment. Public Health Nutrition8 (6a), 730-737.

La Trobe, H. (2001). Farmers’ markets: consuming local rural produce. International Journal of Consumer Studies,25(3), 181-192

Lowe, S., (1986). Urban Social Movements. The City after Castells. London: Macmillan.

Maye, D. and Kirwan, J. 2010. Alternative food networks. http://www.sagepub.net/isa/resources/pdf/Alternative%20Food%20Networks.pdf

Maye, D. (2013) Moving Alternative Food Networks beyond the Niche, In Alternative Food Networks. Int. Jrnl. of Soc. of Agr. & Food, Vol. 20, No. 3, pp. 383–389

Mayer, M. (2005): Combating Social Exclusion with ‘activating’ Policies. The Urban Reinventors (3) 9, 1-36.

Matacena, R. (2016). Linking alternative food networks and urban food policy: a step forward in the transition towards a sustainable and equitable food system? International Review of Social Research 6(1): 49–58. https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/irsr.2016.6.issue-1/irsr-2016-0007/irsr-2016-0007.pdf

Morgan, K. (2015). Nourishing the city: The rise of the urban food question in the Global North. Urban Studies, 52(8), 1379–1394.

Mωυσίδης, Α., Ζιώγα, Ν., Ντυκέν, Μ. (1996). Περιαστικός αγροτικός χώρος: Λειτουργίες, μεταμορφώσεις, προοπτικές. Αθήνα: Εκδόσεις Αγροτική Τράπεζα Ελλάδας Α.Ε.

Nikolaidou, S. (2007). Les transformations socio-spatiales et l’avenir de l’agriculture en zones périurbaines: étude de la viticulture de Messogheia (Attiki, Grèce), Editions : CIHEAM-IAMM, Série «Master of Science” Νο 83, Thèse requise pour l’obtention du titre Master of Science. (*Gained the award for the best thesis on Master of Science of CIHEAM 2006). Online Reference

Νικολαΐδου, Σ. (2012). Δυναμικές εξέλιξης και μετασχηματισμοί του περιαστικού χώρου της μητροπολιτικής περιοχής Αθηνών: η περίπτωση της περιοχής των Μεσογείων Διδακτορική διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Τομέας πολεοδομίας χωροταξίας Online Reference

Nikolaidou, S., Klöti, T., Tappert, S., Drilling, M. (2016). Urban Gardening and Green Space Governance: Towards New Collaborative Planning Practices. Urban Planning 1(1), 5-19.

Nikolaidou, S., Kolokouris, O. (2016). “Transition movements in Greece: An alternative green solution to the crisis?” Towards the Collective City / International Conference on Urban Autonomy and the Collective City, 1-2 Ιουλίου, 2016, Athens Greece Online Reference

Nikolaidou, S., Sondermann, M. (2016).”Urban gardening and democratic planning: critical perspectives on examples from Greece and Germany”. Interdisciplinary Perspectives on Urban Gardening, COST-Action 1201 Urban Allotment Gardens in European Cities Conference, Basel 10-11.9.2016. Online Reference

Ostrom M.R. (2008). Community Supported Agriculture as an Agent of change. Is it working? in C. Clare Hinrichs and Thomas A. Lyson (eds). Remaking the North American Food System Strategies for Sustainability (pp. 99-120). University of Nebraska Press.

Παρταλίδου, M. (2014). Επανακτώντας τη χαμένη σχέση με τη γη και
τρόφιμα. Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία και «Τροφομίλια». Έκθεση
Ερευνητικού έργου (Κωδ.89305) Επιτροπή Ερευνών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη.

Petropoulou, Ε. (2016). The Role of Short Food Supply Chains in Greece — What Opportunities for Sustainable, Just and Democratic Food Systems at Times of Crisis? Sociology and Anthropology 4(5): 337-346, DOI: 10.13189/sa.2016.040506

Prové, C. Kemper, D. Loudiyi, D. Mumenthaler, C., Nikolaidou, S. (2015). Governance of Urban Agriculture Initiatives: Insights drawn from European case studies. In Lohrberg, F., Lilli Licka, L., Scazzosi, L., Timpe, A. (2015). Urban Agriculture Europe. (pp.64-69). Berlin: Jovis.

Renting, H., Schermer, M., Rossi, A. (2012). Building Food Democracy: Exploring Civic Food Networks and Newly Emerging Forms of Food Citizenship. Intl. Jrnl. of Soc. of Agr. & Food, 19(3), 289-307.

Renting, H., Marsden, T., Bank, J. (2003). Understanding alternative food networks: exploring the role of short food supply chains in rural development, Environment and Planning A 2003, volume 35, pages 393 – 411. DOI:10.1068/a3510

Starr, A. (2010). Local Food: A Social Movement? Cultural Studies. Critical Methodologies 10(6), 479– 490.

Wekerle, G.R. (2004). Food Justice Movements. Policy, Planning, and Networks. Journal of Planning Education and Research 23 (4), 378-386.

 

H Σοφία Νικολαΐδου διδάσκει από το 2017 το μάθημα επιλογής εαρινού εξαμήνου “Αγροτικός Χώρος και Αγροτική πολιτική στη σύγχρονη Ελλάδα”, στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής (Πάντειο Πανεπιστήμιο) και είναι μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού (ΣΕΠ) του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στο μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών “Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία” (2018). Κατέχει διδακτορικό δίπλωμα από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ, μεταπτυχιακό δίπλωμα στην αγροτική ανάπτυξη και διαχείριση περιβαλλοντικών πόρων (CIHEAM, ΙΑΜ Montpellier), καθώς και βασικό πτυχίο Μηχανικού Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).
Η διδακτορική της διατριβή διερευνά τους χωρικούς μετασχηματισμούς του περιαστικού χώρου της Αθήνας, εστιάζοντας σε ζητήματα χωρικού σχεδιασμού και βιώσιμης ανάπτυξης στην περιοχή των Μεσογείων, με ιδιαίτερη έμφαση στις σχέσεις πόλης-υπαίθρου και σε θέματα αστικής διάχυσης και συγκρούσεων. Τα τελευταία χρόνια η έρευνα και οι σχετικές δημοσιεύσεις της εστιάζουν σε ζητήματα τοπικής ανάπτυξης και διατροφικής δικαιοσύνης, μέσα από τη διερεύνηση τυπικών και άτυπων  ‘από τα κάτω’ πρωτοβουλιών, καινοτόμων μορφών συλλογικής δράσης και αλληλέγγυων αγροδιατροφικών δικτύων (π.χ. αστική και περιαστική γεωργία, Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία, δίκτυα χωρίς μεσάζοντες) και νέων μορφών πράσινης διακυβέρνησης.

 

Linkedin

Academia.edu

 

Επιλεγμένες Δημοσιεύσεις

• Nikolaidou, S. (2018). “Temporal urban landscapes and urban gardening: re-inventing open space in Greece and Switzerland”, Chapter in Certomà C., Noori, S. Sondermann, M.(eds). Urban Gardening. The Struggles of Social and Spatial Justice. Manchester University Press – Social Science Collection (proofreading accepted, forthcoming)
• Anthopoulou, Th., Nikolaidou, S., Partalidou, M., Petrou, M. (2018). The emergence of municipal gardens in Greece. New social functions of agriculture in times of crisis. In C.-T. Soulard et al. (eds.), Toward Sustainable Relations Between Agriculture and the City, Urban Agriculture, 181-199, https://doi.org/10.1007/978-3-319-71037-2_11
• Kolokouris, O., Nikolaidou, S., Anthopoulou, Th. (2016). Mapping Land-use dynamics, environmental conflicts and social pressures in the peri-urban area of Athens. Options Méditerranéennes
• Nikolaidou, S., Klöti, T., Tappert, S., Drilling, M. (2016). Urban Gardening and Green Space Governance: Towards New Collaborative Planning Practices. Urban Planning 1(1), 5-19. Online Reference
• Prové, C., Kemper, D., Loudiyi, S., Mumenthaler, C., Nikolaidou, S. (2015). “Governance of Urban Agriculture Initiatives: Insights drawn from European case studies”, pp.64-69. In Frank Lohrberg, Lilli Licka, Lionella Scazzosi and Axel Timpe (2015). Urban Agriculture Europe. Berlin: Editions Jovis.
• Ανθοπούλου, Θ. και Νικολαΐδου, Σ. (2015). Οι καλλιεργητές της πόλης: Ο Δημοτικός αστικός λαχανόκηπος του Αμαρουσίου, Athens Social Atlas, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού Online Reference
• Anthopoulou, Th., Kolokouris, Ο., Nikolaïdou, S., Partalidou, M. (2015). “Aux arbres citoyens! Le mouvement d’agriculture urbaine, une forme participative d’appropriation de l’espace” p. 339-349. Vianey G. (ed.), Requier-Desjardins M. (ed.), Paoli J.C. (ed.). Accaparement, action publique, stratégies individuelles et ressources naturelles : regards croisés sur la course aux terres et à l’eau en contextes méditerranéens. Montpellier : CIHEAM, 2015. 368 p. (Options Méditerranéennes : Série B. Etudes et Recherches; n. 72). Online Reference
• Νικολαΐδου, Σ. και Μωυσίδης, Α. (2014). Αστική γεωργία και βιώσιμη πόλη. Οικοτριβές – Τεύχος 13 (5 Οκτ. 2014) Online Reference
• Nikolaïdou, S. (2013). Dynamiques périurbaines et mutations des espaces littoraux. Le cas d’une plaine viticole de Messoghia. Athènes (Grèce). Demain la Méditerranée: un littoral sans nature ? Les espaces agricoles et naturels face à l’urbanisation (Perrin, C.). Rome: Ed. Ramses2 – Presses de l’Ecole Française de Rome. pp. 101-110. Online Reference
• Νικολαΐδου, Σ. (2012). Δυναμικές εξέλιξης και μετασχηματισμοί του περιαστικού χώρου της μητροπολιτικής περιοχής Αθηνών: η περίπτωση της περιοχής των Μεσογείων Διδακτορική διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Τομέας πολεοδομίας χωροταξίας Online Reference
• Nikolaidou, S. (2011). Politiques de planification et logiques des acteurs locaux dans le contexte de périurbanisation du sud-est d’Athènes. Options Méditerranéennes, B 66:145-158. Paris: CIHEAM. Online Reference
• Nikolaidou, S., Jouve, A.-M., Anthopoulou, Th., (2010). La dynamique de la viticulture en zones périurbaines : Etude comparative entre Athènes et Montpellier. A Volume of Articles in Honor of Yavuz Tekelioglu. Akdeniz I.I.B.F. Dergisi (19) 2010, 125-134. Online Reference
• Nikolaidou, S. (2007). Les transformations socio-spatiales et l’avenir de l’agriculture en zones périurbaines: étude de la viticulture de Messogheia (Attiki, Grèce), Editions : CIHEAM-IAMM, Série «Master of Science” Νο 83, Thèse requise pour l’obtention du titre Master of Science. (*Gained the award for the best thesis on Master of Science of CIHEAM 2006). Online Reference