«Η κατάσταση των ασυνόδευτων ανηλίκων στο κέντρο της Αθήνας: Μια διεπιστημονική προσέγγιση του θεσμικού πλαισίου»

ΈρευναΗμερίδαΑποτελέσματα ΈρευναςΔημοσιεύσεις

Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας

Η προτεινόμενη έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει, βάσει της αρχής του Βέλτιστου Συμφέροντος του Παιδιού, τη δυνατότητα διασφάλισης του μέγιστου δυνατού επιπέδου προστασίας για τους ασυνόδευτους ανήλικους (Α.Α.) στο κέντρο της Αθήνας. Εστιάζοντας στο μεγαλύτερο Δήμο της Ελλάδας, η έρευνα στοχεύει στο να “μεταφράσει” την εν λόγω αρχή σε συγκεκριμένες πρακτικές σε επίπεδο νόμου, πολιτικών και αστικής διακυβέρνησης, αλλά και ως πλαίσιο συνεργασίας και παρέμβασης. Αξιοποιώντας τη διεπιστημονικότητα της ερευνητικής μας ομάδας, στο πρώτο μέρος θα εξεταστεί η εθνική νομοθεσία, η νομολογία και η καθημερινή πρακτική καθώς και ο βαθμός εναρμόνισής τους με τις υποχρεώσεις του διεθνούς δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Συνδυάζοντας, μέσω της μεθόδου του κριτικού νομικού στοχασμού, την καθημερινότητα που αντιμετωπίζουν οι επαγγελματίες στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την αρχή του Βέλτιστου Συμφέροντος του Παιδιού, θα επιχειρήσουμε να επανεξετάσουμε τα κενά που σημειώνονται μεταξύ θεωρίας και πράξης, βασιζόμενοι στην τοπική και διεθνή εμπειρία για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των Α.Α. υπό το πρίσμα του καινοτόμου νομικού εργαλείου του στρατηγικού νομικού σχεδιασμού. Στο δεύτερο μέρος, ο Δήμος Αθηναίων θα εξεταστεί βάσει του ρόλου που τα μητροπολιτικά κέντρα καλούνται, πλέον, να αναλάβουν στο ευρύτερο πλαίσιο μετασχηματισμού των διεθνών προτύπων διακυβέρνησης. Συνεπώς, θα εξεταστούν, μέσω της ανάλυσης περιεχομένου, 5 αναπτυξιακά σχέδια για το κέντρο της Αθήνας, με κριτήριο τόσο την ευρύτητα των ζητημάτων που πραγματεύονται, όσο και τα αποτελέσματα που φαίνεται να έχουν μέχρι σήμερα. Στα σχέδια αυτά θα μελετηθεί συγκεκριμένα το πώς προσεγγίζεται το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα, το πώς χαράσσονται οι κατευθύνσεις του Δήμου σχετικά με αυτό και θα διερευνηθεί το εάν και σε ποιο βαθμό γίνεται ξεχωριστή μνεία στους Α.Α. Επιδιώκοντας τη βαθύτερη κατανόηση του σύγχρονου τοπίου διακυβέρνησης και των αλληλοσυνδέσεων μεταξύ των αρμόδιων, για τους Α.Α., φορέων, θα διεξάγουμε ημι-δομημένες συνεντεύξεις με κοινωνικούς λειτουργούς και δικηγόρους εργαζόμενους σε ΜΚΟ, καθώς και με στελέχη του Δήμου Αθηναίων με αρμοδιότητες στο μεταναστευτικό πεδίο. Η προτεινόμενη έρευνα στοχεύει στη σύνταξη έκθεσης με συγκεκριμένες προτάσεις που θα συζητηθούν και θα εμπλουτιστούν μέσω σχετικής ημερίδας η οποία θα επιδιώξουμε να συμπεριλάβει ερευνητές, φορείς (Δήμος Αθηναίων, ΜΚΟ, κ.λπ.) καθώς και εκπροσώπους των μεταναστευτικών και προσφυγικών κοινοτήτων, δημιουργώντας το πλαίσιο για έναν εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ ακαδημαϊκής κοινότητας, εμπειρογνωμόνων και βασικών παραγόντων του πεδίου. Η διεπιστημονικότητα της ομάδας μας δίνει τη δυνατότητα να συνδυάσουμε τις νομικές πρακτικές με την ιεράρχηση του Βέλτιστου Συμφέροντος του Παιδιού συνολικά στις πολιτικές για την πόλη, ως αναπόσπαστο κομμάτι του Δικαιώματος στην Πόλη. Η προσέγγιση αυτή εμπλουτίζει την ευρύτερη συζήτηση για τον στρατηγικό νομικό σχεδιασμό, τον αστικό σχεδιασμό και την κοινωνική μέριμνα και μπορεί να συμβάλλει στην εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών, ενάντια σε χωρικούς και κοινωνικούς αποκλεισμούς. Η Τελική Έκθεση που θα διαμορφωθεί στη συνέχεια της ημερίδας, πρόκειται να προσκομιστεί στους αρμόδιους φορείς ώστε να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο τόσο στο πεδίο της πρακτικής όσο και στο επίπεδο της χάραξης πολιτικών.

Διαδικτυακή Ημερίδα (webinar)

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΑΣΥΝΟΔΕΥΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Μία διεπιστημονική προσέγγιση του θεσμικού πλαισίου

Η ομώνυμη έρευνα χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) κατά το έτος 2020.

Δευτέρα, 30 Νοεμβρίου 2020, 2-4μ.μ.

Η ημερίδα θα μεταδοθεί ζωντανά μέσω ΖΟΟΜ στο λινκ:
https://us02web.zoom.us/j/85952618284?pwd=eitndGNsZ1lGclBwdjlUWngvS2JPQT09
Passcode: keae2020

Μπορείτε να παρακολουθήσετε live την ημερίδα εδώ: https://www.facebook.com/536830878/videos/10159051437255879/

Πρόγραμμα

Χαιρετισμός εκ μέρους του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ)

Εισήγηση της ερευνητικής ομάδας

Σπουρδαλάκης Μιχάλης

Καθηγητής, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, ΕΚΠΑ

Επιστημονικός Υπεύθυνος ερευνητικής ομάδας

Κώστας Γούσης

Νομικός, υποψήφιος διδάκτωρ πανεπιστημίου Roehampton, UK

Άλκηστη Πρέπη

Αρχιτέκτων Πολεοδόμος, υποψήφια διδάκτωρ ΕΜΠ

Παρεμβάσεις

Νίκος Κουραχάνης

Διδάσκων, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Δημήτρης Παρσάνογλου

Δρ. Κοινωνιολογίας, Κύριος Ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ομάδα Streetwork της ΑΡΣΙΣ

Κοινωνική οργάνωση υποστήριξης νέων στην Αθήνα

Θα ακολουθήσει συζήτηση.

Πρόγραμμα ημερίδας (PDF, JPG)

Αφίσα ημερίδας (PDF, JPG)

Έρευνα: «Η κατάσταση των ασυνόδευτων ανηλίκων στο κέντρο της Αθήνας: Μια διεπιστημονική προσέγγιση του θεσμικού πλαισίου»

Ερευνητική Ομάδα: Μιχάλης Σπουρδαλάκης, Κώστας Γούσης, Άλκηστη Πρέπη

Η έρευνα «Η κατάσταση των ασυνόδευτων ανηλίκων στο κέντρο της Αθήνας: Μια διεπιστημονική προσέγγιση του θεσμικού πλαισίου» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2020.

Εισαγωγή

Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι είναι παιδιά κάτω από την ηλικία των δεκαοκτώ ετών τα οποία δεν συνοδεύονται από γονείς, επίτροπο, ή άλλο ενήλικο που σύμφωνα με τον νόμο ή το έθιμο είναι υπεύθυνος για την επιμέλειά τους.^[1] Το ζήτημα των ασυνόδευτων παιδιών απασχολεί έντονα τη διεθνή κοινότητα, δεδομένης και της ιδιαίτερης ευαλωτότητάς τους σε ποικίλες μορφές εκμετάλλευσης και κακοποίησης, συμπεριλαμβανομένης της φυσικής, συναισθηματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης καθώς και των χειρότερων μορφών παιδικής εργασίας. Παρά τη δυσκολία που εμφανίζει η εκτίμηση του ακριβούς αριθμού των ασυνόδευτων ανηλίκων, σύμφωνα με τα στοιχεία που Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ) στα μέσα Νοεμβρίου του 2020 ο αριθμός των καταγεγραμμένων ασυνόδευτων ανηλίκων από το ΕΚΚΑ ανέρχεται σε όλη την Ελλάδα σε 3.123 παιδιά, κυρίως από το Αφγανιστάν και το Πακιστάν. Από αυτά τα ασυνόδευτα παιδιά, κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύματος της πανδημίας COVID-19 και της επιβολής μέτρων περιορισμού της κυκλοφορίας, 1.039 διαμένουν σε άτυπες/επισφαλείς συνθήκες στέγασης, όπως σε πολυπληθή διαμερίσματα, σε καταλήψεις ή βρίσκονται σε αστεγία, ενώ αλλάζουν συχνά τύπο διαμονής.^[2]

Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει, βάσει της αρχής του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, τη δυνατότητα διασφάλισης του μέγιστου δυνατού επιπέδου προστασίας για τους ασυνόδευτους ανήλικους στο κέντρο της Αθήνας. Εστιάζοντας στο δήμο Αθηναίων, η έρευνα στοχεύει στο να «μεταφράσει» την εν λόγω αρχή σε συγκεκριμένες πρακτικές σε επίπεδο νόμου, πολιτικών και αστικής διακυβέρνησης, αλλά και ως πλαίσιο συνεργασίας και παρέμβασης.

Αξιοποιώντας τη διεπιστημονικότητα της ερευνητικής μας ομάδας, στο πρώτο μέρος της έρευνας επιχειρούμε να διερευνήσουμε, μέσω της μεθόδου του κριτικού νομικού στοχασμού, τις ακολουθούμενες πρακτικές σχετικά με τις διαδικασίες ασύλου, την κράτηση και τη διαδικασία διαπίστωσης της ανηλικότητας. Ακολούθως, στο δεύτερο μέρος η αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού συσχετίζεται συνολικά με τις πολιτικές για την πόλη, ως αναπόσπαστο κομμάτι του δικαιώματος στην πόλη. Παρόλο που σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο το ζήτημα των ασυνόδευτων παιδιών αποτελεί κοινή ευθύνη και απαιτεί συνεργασία μεταξύ διαφόρων φορέων,^[3] ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης και των ευθυνών της τείνει να υποβαθμίζεται, με αποτέλεσμα να θεωρείται ως θέμα που δεν χρήζει ιδιαίτερης έρευνας. Συνεπώς, στην έρευνά μας επιλέξαμε να μελετήσουμε τις πολιτικές του δήμου Αθηναίων, ως του μεγαλύτερου δήμου της χώρας, βάσει του ρόλου που καλούνται να αναλάβουν τα μητροπολιτικά κέντρα στο πλαίσιο των μεταλλαγών της διεθνούς διακυβέρνησης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού – προσφυγικού ζητήματος εστιάζοντας στο κατά πόσον στις σχετικές αναφορές στα αναπτυξιακά σχέδια και τις ακολουθούμενες πρακτικές του Δήμου υπάρχει ειδική μέριμνα για τα θεμελιώδη δικαιώματα των ασυνόδευτων ανηλίκων.

Η προσέγγιση αυτή επιχειρεί να εμπλουτίσει την ευρύτερη συζήτηση για τον στρατηγικό νομικό σχεδιασμό, τον αστικό σχεδιασμό και την κοινωνική μέριμνα και μπορεί να συμβάλλει στην εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών, ενάντια σε χωρικούς και κοινωνικούς αποκλεισμούς.

Μέρος Πρώτο

Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού στις διαδικασίες ασύλου: Όψεις κριτικής και συστάσεις πολιτικής

Στο πρώτο μέρος της έρευνας, θα παρουσιάσουμε ένα πλαίσιο προσέγγισης της κατάστασης των ασυνόδευτων ανηλίκων με βασική μεθοδολογική αφετηρία την αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, εστιάζοντας κυρίως στην εξέταση των αιτημάτων ασύλου των ασυνόδευτων ανηλίκων. Στραφήκαμε στη μελέτη των διαδικασιών ασύλου, πρωτίστως επειδή κατέχουν κομβική θέση ως προς το νομικό status των ασυνόδευτων ανηλίκων και τη δυνατότητά τους να αποκτήσουν άδεια παραμονής στην Ελλάδα. Με το που υποβληθεί, λοιπόν, το αίτημα του ασύλου —μία καθόλου εύκολη διαδικασία για τους ασυνόδευτους ανηλίκους—, η Αρχή εξέτασης καλείται να κρίνει το αίτημα ακολουθώντας τη Σύμβαση του 1951 σχετικά με το καθεστώς των προσφύγων. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, «προκειμένου ένα πρόσωπο να αναγνωριστεί ως πρόσφυγας θα πρέπει να έχει βάσιμο και δικαιολογημένο φόβο ότι, σε περίπτωση επιστροφής στη χώρα καταγωγής του θα υποστεί δίωξη για λόγους φυλής, εθνικότητας, θρησκείας, πολιτικών πεποιθήσεων ή συμμετοχής του σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα».^[4]

Στην περίπτωσή μας, το βασικό ερώτημα εξειδικεύεται ως εξής ως προς τις διαδικασίες ασύλου: Όταν το πρόσωπο του οποίου το αίτημα ασύλου εξετάζεται είναι ασυνόδευτος ανήλικος, σε ποιο βαθμό και πώς διασφαλίζεται η μέγιστη δυνατή προστασία τους; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, συσχετίσαμε όψεις της συνήθους ακολουθούμενης πρακτικής με την αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, έχοντας υπόψη τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού,^[5] αλλά και τις κατευθυντήριες οδηγίες της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για την Εξέταση Αιτημάτων Ασύλου των Παιδιών.^[6] Από τη συσχέτιση, ξεχωρίσαμε συγκεκριμένες όψεις κριτικής, τις οποίες θα παρουσιάσουμε συνοπτικά:

Ενώπιον της Υπηρεσίας Ασύλου: Διαδικαστικές εγγυήσεις κατά τη διενέργεια των συνεντεύξεων

Το πρώτο σημείο της κριτικής μας αφορά στη διαδικασία της συνέντευξης των ασυνόδευτων ανηλίκων που αναμφισβήτητα αποτελεί ένα από τα πλέον σημαντικά στάδια στην εξέταση του αιτήματος ασύλου. Η συζήτηση περί διαδικαστικών εγγυήσεων οφείλει να λάβει υπόψη ότι η ίδια η δομή της συνέντευξης αποτελεί μια στρεσογόνα διαδικασία που μπορεί να έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες στην ανάπτυξη του παιδιού. Σκεφτείτε να είστε ασυνόδευτο παιδί, να έχετε επιβιώσει από ένα μακρύ και επικίνδυνο ταξίδι για το οποίο πληρώσατε ή ίσως ακόμα χρωστάτε χρήματα σε κυκλώματα διακινητών, να βρίσκεστε πλέον σε μια ξένη χώρα και να γνωρίζετε ότι από μια συνέντευξη θα κριθεί το μέλλον της παραμονής σας στη χώρα αυτή. Τα παραπάνω οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι είναι κομβικής σημασίας η δυνατότητα των ασυνόδευτων ανηλίκων να προσέλθουν στη διαδικασία με δικηγόρο ή τουλάχιστον με τον Επίτροπο που έχει αναλάβει τη φροντίδα τους στην Ελλάδα. Στην πράξη όμως, διαπιστώσαμε ότι πολλές φορές δεν έχει διοριστεί καν Επίτροπος, ενώ η Αρχή Εξέτασης συχνά δε λαμβάνει μέτρα για την παροχή νομικής συνδρομής στους ασυνόδευτους ανηλίκους.

«έφυγε από τη χώρα του για οικονομικούς λόγους»

Το δεύτερο σημείο της κριτικής μας σχετίζεται με το κατά πόσον η αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού επηρεάζει τον καθορισμό των προϋποθέσεων υπαγωγής του παιδιού στο νομικό καθεστώς του πρόσφυγα. Ως προς αυτό, προκύπτει ότι ένα πολύ σύνηθες αιτιολογικό των αποφάσεων που απορρίπτουν το αίτημα ασύλου είναι πως το ασυνόδευτο παιδί έφυγε από τη χώρα του για οικονομικούς λόγους. Πράγματι, οι οικονομικοί λόγοι από μόνοι τους δε συνιστούν δίωξη σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης και επομένως δεν οδηγούν στην παροχή ασύλου.^[7] Πολύ συχνά όμως παρατηρείται το φαινόμενο ισχυρισμοί παιδιών που εγείρουν πλείστα ζητήματα θεμελιωδών δικαιωμάτων να υποβιβάζονται σε «απλούς οικονομικούς λόγους». Κι αυτό σε αντίθεση με τις κατευθυντήριες οδηγίες της ΥΑ/ΟΗΕ οι οποίες ορίζουν διασταλτικά την έννοια της δίωξης όταν πρόκειται για παιδιά, ούτως ώστε να περιλαμβάνει και επιβλαβείς πράξεις που δεν θα θεωρούνταν ότι εμπίπτουν στον ορισμό της δίωξης σε αντίστοιχες περιπτώσεις ενηλίκων.^[8] Με άξονα, λοιπόν, το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, είναι σημαντικό, για παράδειγμα, να μην απορρίπτονται ως «απλοί οικονομικοί λόγοι» ιστορίες ζωής παιδιών που στις χώρες καταγωγής τους έχουν στερηθεί το δικαίωμα στη βασική εκπαίδευση και έχουν βρεθεί να εργάζονται από πολύ μικρή ηλικία σε άθλιες συνθήκες.

Ενώπιον της Αρχής Προσφυγών: Απορριπτικές αποφάσεις και επιστροφή των ασυνόδευτων ανηλίκων στη χώρα καταγωγής

Το τρίτο σημείο κριτικής σχετίζεται με τη δευτεροβάθμια διαδικασία εξέτασης του αιτήματος ασύλου. Συγκεκριμένα, όταν ο/η αιτών/ούσα λαμβάνει απορριπτική απόφαση από την Υπηρεσία Ασύλου, έχει το δικαίωμα να κάνει προσφυγή κατά της απόφασης και αρμόδιο όργανο να εξετάσει την προσφυγή του είναι η Αρχή Προσφυγών. Στην περίπτωση αυτή, αν η Αρχή Προσφυγών επίσης απορρίψει της προσφυγή του ασυνόδευτου παιδιού, τίθεται πλέον το ζήτημα της επιστροφής του στη χώρα καταγωγής. Λόγω του ότι μια αστόχαστη απόφαση επιστροφής είναι πιθανό να εκθέσει ξανά τον ασυνόδευτο ανήλικο στο κακοποιητικό περιβάλλον από το οποίο κατάφερε να ξεφύγει όταν έφυγε από τη χώρα του, πριν από οποιαδήποτε σχετική απόφαση οφείλει να καθορίζεται το βέλτιστο συμφέρον του.^[9] Η έκβαση του καθορισμού του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού πρέπει να εξαρτάται από ένα σύνολο παραγόντων και προϋποθέσεων που οφείλουν να εξετάζονται προσεκτικά και στο σύνολό τους. Λόγου χάριν, απαιτείται η προσεκτική αξιολόγηση της πρόσβασης σε τροφή, στέγαση, φροντίδες της υγείας, εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση και ευκαιρίες απασχόλησης στη χώρα καταγωγής. Επιπλέον, είναι απαραίτητη η προσεκτική κοινωνική αξιολόγηση της κατάστασης της οικογένειας του παιδιού και της βούλησης ή ικανότητας της οικογένειας να του παρέχουν την κατάλληλη φροντίδα.^[10]

Παρόλα αυτά, στις αποφάσεις της Αρχής Προσφυγών παρατηρείται πολύ συχνά το φαινόμενο οι σχετικές αναφορές να είναι γενικόλογες χωρίς να συνιστούν εξατομικευμένη κρίση, ενώ έχουν υπάρξει απορριπτικές αποφάσεις ασυνόδευτων ανηλίκων χωρίς καμία αναφορά στον καθορισμό του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού. Είναι ιδιαίτερα ενδεικτικό του προβλήματος ότι ενώ λαμβάνεται μια τόσο σοβαρή απόφαση για τη ζωή και το μέλλον ενός παιδιού, στις περισσότερες περιπτώσεις οι Επιτροπές κρίνουν τις προσφυγές από τα στοιχεία του φακέλου χωρίς καν να καλούν το παιδί για νέα συνέντευξη. Η μη κλήση για συνέντευξη είναι ακόμη πιο στρεσογόνος και από την ίδια τη συνέντευξη και στερεί το δικαίωμα στην ακρόαση, που στην περίπτωση του παιδιού εξειδικεύεται στις κατευθυντήριες οδηγίες ως το δικαίωμα του παιδιού να εκφράζεται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, όπως κατοχυρώνεται, μεταξύ άλλων, στο άρθρο 12 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού.^[11]

Η μη παραπομπή για χορήγηση άδειας παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους και το συνακόλουθο νομικό κενό

Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, το ελάχιστο που θα όφειλε, κατά τη γνώμη μας, να πράττει η Αρχή Προσφυγών προκειμένου να διασφαλίζεται στοιχειωδώς το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, είναι να παραπέμπει, όπως δικαιούται σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, όλους τους ασυνόδευτους ανηλίκους στο Υπουργείο Εσωτερικών ώστε να εξεταστεί η χορήγηση άδειας διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους. Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις διαπιστώσαμε ότι οι Επιτροπές απορρίπτουν ή δεν εξετάζουν καν την παραπομπή των ασυνόδευτων ανηλίκων στο Υπουργείο Εσωτερικών. Το αποτέλεσμα είναι μία όλο και διευρυνόμενη ομάδα παιδιών να μένουν χωρίς χαρτιά και πρόσβαση στα βασικά ως προς τη στέγαση, την εκπαίδευση κτλ. και στην ουσία να καταδικάζονται από την Πολιτεία στην περιθωριοποίηση.

Το νομικό κενό που οδηγεί στην «παρανομοποίηση» ενός τμήματος των ασυνόδευτων παιδιών αποτελεί παράγοντα σοβαρής έκθεσης σε κινδύνους παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων με έναν σημαντικό αριθμό περιπτώσεων ασυνόδευτων ανηλίκων να πέφτουν θύματα κυκλωμάτων εκμετάλλευσης και εμπορίας ανθρώπων (trafficking), παιδικής εργασίας και συστηματικής σωματικής, ψυχολογικής και σεξουαλικής εκμετάλλευσης.^[12]

Στρατηγικός νομικός σχεδιασμός και βέλτιστο συμφέρον του παιδιού: Η περίπτωση των προσφυγών στο ΕΔΔΑ

Με βάση τα παραπάνω σημεία κριτικής προκύπτει ένα κρίσιμο ερώτημα: Ποια περιθώρια υπάρχουν για κινήσεις σε νομικό επίπεδο με σκοπό τη διασφάλιση της αρχής του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού; Το ζήτημα, βέβαια, είναι πολυπαραγοντικό και στο πλαίσιο της έρευνάς μας περιοριστήκαμε στη μελέτη υποθέσεων ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) που εδρεύει στο Στρασβούργο. Το ΕΔΔΑ ελέγχει την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, εκδικάζοντας προσφυγές πολιτών κατά παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οι οποίες διαπράχθηκαν από κράτη μέλη. Είναι ενδεικτικό ότι σε πολλές αποφάσεις του ΕΔΔΑ η Ελλάδα έχει καταδικαστεί τα τελευταία χρόνια για τις παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ασυνόδευτων ανηλίκων. Ένα πρόσφατο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απόφαση του ΕΔΔΑ το φθινόπωρο του 2019 που αφορά στην κράτηση ασυνόδευτων ανηλίκων σε Αστυνομικά Τμήματα στο κέντρο της Αθήνας.

Συγκεκριμένα, κλιμάκιο της ΑΡΣΙΣ διαπίστωσε ότι δεκάδες ασυνόδευτοι ανήλικοι κρατούνταν στο Αστυνομικό Τμήμα Κολωνού. Παρά την ενημέρωση των αρμόδιων κρατικών φορέων για τις συνθήκες της κράτησης και την ανάγκη άμεσης μεταφοράς των ανηλίκων σε κατάλληλες δομές φιλοξενίας, δεν υπήρξε καμία σχετική ενέργεια. Στη συνέχεια, υπεβλήθη προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο από μέλη της Νομικής Υπηρεσίας του Κέντρου Υποστήριξης Νέων της ΑΡΣΙΣ και ζητήθηκε η παρέμβαση του Δικαστηρίου, στο πλαίσιο της διαδικασίας ασφαλιστικών μέτρων, προκειμένου να παύσουν άμεσα οι παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ανηλίκων. Το δικαστήριο έκρινε ότι η κράτηση ασυνόδευτων ανηλίκων σε Αστυνομικά Τμήματα στο κέντρο της Αθήνας συνιστά παράνομη και εξευτελιστική μεταχείριση και επέβαλε στην ελληνική κυβέρνηση την άμεση μεταφορά τους σε δομές κατάλληλης φιλοξενίας.^[13]

Η υπόθεση αυτή δίνει μια εικόνα του τι συνιστά στην πράξη αυτό που στη νομική θεωρία και πρακτική αποκαλείται «στρατηγικός νομικός σχεδιασμός» (strategic litigation) για τα δικαιώματα του παιδιού, η ανάδειξη δηλαδή παραδειγματικών υποθέσεων με σκοπό να ασκηθεί η μέγιστη δυνατή πίεση στην Πολιτεία να «πολιτευθεί» με γνώμονα το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού.

Η διαδικασία διαπίστωσης της ανηλικότητας και η αντικειμενοποίηση του παιδικού σώματος

Προκειμένου να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα του πρώτου μέρους της παρουσίασης και χάριν του ευρύτερου διαλόγου στον οποίο στοχεύουμε, επισημαίνουμε τον κίνδυνο της απονοηματοδότησης της αρχής του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, η οποία καταλήγει κενό γράμμα όταν συνοδεύει διαδικασιές που per se παραβιάζουν τα δικαιώματα του παιδιού. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η «διαδικασία διαπίστωσης της ανηλικότητας», το περίφημο age assessment. Αυτή είναι η διαδικασία που ακολουθείται από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς προκειμένου να προσδιοριστεί η ηλικία ενός ανήλικου προσώπου που στερείται των αναγκαίων νομικών εγγράφων που πιστοποιούν την ηλικία του.

Αν και η αναφορά στην αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού δε λείπει ποτέ από τα σχετικά κείμενα (π.χ. οδηγίες στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης), θέλουμε να υποστηρίξουμε μία ριζικά διαφορετική προσέγγιση, λαμβάνοντας υπόψη τα εξής: ο προσδιορισμός της ηλικίας γίνεται από ένα κλιμάκιο επιστημόνων σε μία διαδικασία η οποία περιλαμβάνει συνεδρίες με ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς καθώς και διεξαγωγή ιατρικών εξετάσεων, όπως οδοντιατρικές εξετάσεις και ακτινογραφίες των διαφόρων οστών του σώματος. Και όλα τα παραπάνω άσχετα με οποιοδήποτε ιατρικό ή θεραπευτικό σκοπό, παρά μόνον για να διαπιστωθεί αν το παιδί λέει αλήθεια για την ηλικία του.^[14] Όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν η Αφροδίτη Καψάλη και ο Μιχάλης Μεντίνης στο έργο τους Ψυχολογίες Συμμόρφωσης: οι δεξιότητες συνέντευξης (δημιουργία ευνοϊκού κλίματος, χρήση κατάλληλων προτάσεων κ.τ.λ.) «δεν είναι παρά τεχνικές που στοχεύουν να παραπλανήσουν και να εκμαιεύσουν την ομολογία της πραγματικής ηλικίας. Με τον τρόπο αυτό ο ψυχολόγος μετατρέπεται σε ένα είδος αστυνομικού ή ανακριτή».^[15]

Υπό αυτό το πρίσμα, η διαπίστωση της ανηλικότητας με βάση το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, κατά τη γνώμη μας, συνεπάγεται ότι οι Αρχές οφείλουν να αποδεχτούν την ηλικία που δηλώνει το ίδιο το παιδί κατά τη διαδικασία καταγραφής. Ο αντίλογος σε μια τέτοια πρόταση είναι κάτι τέτοιο μπορεί να διευκολύνει το ενδεχόμενο νέοι άνθρωποι 20 ή και 25 ετών να δηλώνουν ψευδώς ανήλικοι για να ευεργετηθούν από τα δικαιώματα του παιδιού. Αξίζει, τότε, πραγματικά να σκεφτούμε, τι βαραίνει περισσότερο στη στάθμιση: το να απολαύσουν τα δικαιώματα του παιδιού και κάποιοι νέοι και νέες ενήλικες που θα δηλώσουν ψευδώς την ηλικία τους ή το να παραβιάζονται μαζικά τα δικαιώματα χιλιάδων παιδιών και νέων ανθρώπων, που καταφθάνουν στη χώρα μας και υποβάλλονται σε εξευτελιστικές διαδικασίες όπου η αλήθεια του υποκειμένου βρίσκεται στο έλεος της τεχνοκρατίας;

Συμπερασματικά, υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν για τη διασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου προστασίας των ασυνόδευτων παιδιών. Αν θα θέλαμε να διακρίνουμε μία συγκεκριμένη σύσταση πολιτικής σε αυτή την κατεύθυνση, αυτή θα ήταν η θέσπιση άδειας παραμονής λόγω ανηλικότητας χωρίς καμιά άλλη προϋπόθεση, κάτι που συμβαίνει ήδη σε αρκετές χώρες της Ευρώπης, όπως η γειτονική Ιταλία.^[16] Μιλώντας όμως για το μέγιστο επίπεδο προστασίας των παιδιών, είναι γεγονός ότι μία κριτική στα σημεία δεν αρκεί και χρειάζεται μία όντως ολιστική προσέγγιση και ριζική αλλαγή πλεύσης στη χάραξη πολιτικών. Αντίθετα, η επικρατούσα αυτή τη στιγμή τάση είναι να στενεύει όλο και περισσότερο ο ορισμός της ευαλωτότητας και να εργαλειοποιείται η προστασία ενός μικρού τμήματος των ασυνόδευτων ανηλίκων, τη στιγμή που οι μαζικές παραβιάσεις των δικαιωμάτων της πλειοψηφίας, ανηλίκων και ενηλίκων μεταναστ(ρι)ών και προσφύγων, εμπεδώνονται ως μια κανονικότητα στην οποία καλούμαστε ως κοινωνία να προσαρμοστούμε στο όνομα του δόγματος «δεν υπάρχει εναλλακτική».

Μέρος Δεύτερο

Εστιάζοντας στο ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης

Είναι γεγονός ότι οι βασικές κατευθύνσεις της μεταναστευτικής πολιτικής ορίζονται, όπως είδαμε και παραπάνω, κυρίως στο επίπεδο της κεντρικής διοίκησης αλλά και μέσα από ένα διακρατικό πλαίσιο, που στην περίπτωση της Ελλάδας σχετίζεται άμεσα με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Με αυτή την έννοια, εκ πρώτης όψεως, η τοπική αυτοδιοίκηση φαίνεται να μη διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη χάραξη των μεταναστευτικών πολιτικών. Ωστόσο, ο πραγματικός της ρόλος γίνεται αντιληπτός μόνο μέσα από την κατανόηση της σύγχρονης τάσης της διακυβέρνησης, η οποία είναι πολυεπίπεδη και ενισχύει τόσο τις διεθνείς και υπερεθνικές δομές, θεσμούς και οργανισμούς, όσο και το επίπεδο της περιφερειακής και τοπικής αυτοδιοίκησης.^[17] Συνεπώς, ο ρόλος των δημοτικών αρχών δεν περιορίζεται πλέον στην εφαρμογή προαποφασισμένων πολιτικών αλλά αναβαθμίζεται σε αυτόν του συνδιαμορφωτή τους, αποκτώντας πρωτοβουλία κινήσεων. Είναι ενδεικτικό ότι στο πλαίσιο της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης, δημιουργούνται νέα δίκτυα πόλεων σε παγκόσμιο επίπεδο, τα οποία συνεργάζονται και συντονίζονται πάνω σε συγκεκριμένες θεματικές.

Υπό αυτό το πρίσμα, στην έρευνά μας εστιάζουμε στο δήμο Αθηναίων, δεδομένου ότι η Αθήνα, ως πρωτεύουσα και μεγαλύτερος δήμος της χώρας, αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οργανώνονται οι σύγχρονες αυτές μορφές διακυβέρνησης, εντός των οποίων, εξάλλου, ο Δήμος διεκδικεί ήδη εδώ και καιρό τη θέση του. Τα παραπάνω σχετίζονται με το πώς οι δήμοι εν τέλει καταρτίζουν τα προγράμματά τους και καθορίζουν τις κατευθύνσεις των πολιτικών τους: χωρικών, πολεοδομικών, κοινωνικών, οικονομικών κ.λπ., με άλλα λόγια των πολιτικών που ονομάζουμε αναπτυξιακές. Εντός των αναπτυξιακών σχεδίων του Δήμου της Αθήνας, το ζήτημα των μεταναστ(ρι)ών και των προσφύγων κατέχει εξαιρετικά κεντρική θέση. Στο πλαίσιο αυτό, ο δήμος Αθηναίων συμμετέχει σε διεθνή δίκτυα πόλεων τα οποία θέτουν ως κεντρικό τους αντικείμενο ενασχόλησης τη μετανάστευση, επιχειρώντας να διαμορφώσουν πολιτικές και πρακτικές «διαχείρισής» της στα αστικά κέντρα. Επιπλέον, τη σημασία του ζητήματος αναδεικνύει και η δημιουργία ειδικής θέσης αντιδημάρχου για τα θέματα της μετανάστευσης και των προσφύγων στο Δήμο, το 2016.

Στο πλαίσιο της έρευνάς μας, αναλύοντας τα αναπτυξιακά σχέδια του δήμου Αθηναίων για το διάστημα 2010-2019 μέσα από το πρίσμα των δικαιωμάτων των μεταναστ(ρι)ών και των προσφύγων και πιο συγκεκριμένα των δικαιωμάτων των ασυνόδευτων παιδιών, εντοπίσαμε δύο κεντρικά προβλήματα:

Τα σχέδια αυτά, σχεδόν στο σύνολό τους, βασίζονται σε μία λανθασμένη μεθοδολογική αφετηρία ως προς το ίδιο το μεταναστευτικό ζήτημα.
Είναι εξαιρετικά ελλιπής και σε πολλές περιπτώσεις απούσα η ειδική πρόνοια και μέριμνα για τους ασυνόδευτους ανηλίκους.

Για τις ανάγκες της έρευνάς μας διακρίναμε δυο περιόδους στα σχέδια που καταρτίστηκαν από τη δημοτική αρχή την τελευταία δεκαετία, ανάλογα με τα ζητήματα που τα σχέδια αυτά καλούνταν να διαχειριστούν. Πρόκειται στην ουσία για τη διαχείριση δύο «κρίσεων» στην Αθήνα: αρχικά, αυτού που ονομάστηκε «κρίση του κέντρου» με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, και έπειτα, αυτού που ονομάστηκε «προσφυγική κρίση» από το 2015 κι έπειτα.

Η πρώτη περίοδος: η “κρίση του κέντρου”

Η έννοια της «κρίσης» του κέντρου εμφανίστηκε έντονα στην καρδιά του κυρίαρχου λόγου για την πόλη με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008. Η εικόνα της Αθήνας των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, ως μίας πόλης που εμφανιζόταν να βρίσκεται σε συνεχώς ανοδική και αναπτυξιακή πορεία και ευημερία άρχισε να αντιστρέφεται. Έτσι, το ζήτημα του κέντρου της πόλης εντάχθηκε στη δημόσια συζήτηση, στην οποία άρχισε να καταλαμβάνει εξέχουσα θέση, τροφοδοτούμενο τόσο από τα ΜΜΕ όσο και από την κεντρική διοίκηση, το δήμο Αθηναίων και διάφορους επιστημονικούς φορείς αλλά και από επιτροπές και συλλόγους κατοίκων του κέντρου. Έτσι, εμφανίστηκε μία πληθώρα μελετών, πορισμάτων και ερευνών, που προσπαθούσαν να εντοπίσουν τα κύρια αίτια της υποβάθμισης της Αθήνας, αλλά και να θέσουν τις βάσεις για την ανασυγκρότηση του κέντρου της πρωτεύουσας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (ΣΟΑΠ), το οποίο και αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια ολιστικής αντιμετώπισης της «κρίσης» του κέντρου της πρωτεύουσας:

«Καμιά πόλη, και κατά μείζονα λόγο διεθνής μητρόπολη, δεν μπορεί να παίξει το ρόλο της χωρίς ένα ισχυρό κέντρο, τόσο για συμβολικούς λόγους, επειδή το κέντρο αποτελεί το πιο προβεβλημένο στοιχείο της ταυτότητάς της, όσο και για καθαρά λειτουργικούς λόγους, επειδή το κέντρο αποτελεί προνομιακό χώρο εγκατάστασης ενός σημαντικού τμήματος των μητροπολιτικών δραστηριοτήτων διεθνούς εμβέλειας. Συνεπώς, η λύση των προβλημάτων του κέντρου της Αθήνας έχει σημασία και για την πόλη / μητρόπολη και τη χώρα συνολικά […]».^[18]

Ενδεικτικά αυτής της περιόδου και τα οποία μελετήθηκαν ως τέτοια είναι:

το πόρισμα της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Περιβάλλοντος της Βουλής για το Ιστορικό κέντρο (2010),^[19]
η αναφορά του Συνηγόρου του Πολίτη για το κέντρο της Αθήνας (2010),^[20]
το Σχέδιο Δράσης για το Κέντρο της Αθήνας (2011),^[21] και
το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (2013).

Κοινό παρονομαστή στις παρατηρήσεις των παραπάνω εκθέσεων και σχεδίων για το κέντρο της Αθήνας αποτελεί η «εγκατάλειψη» του κέντρου (από κατοίκους, επιχειρήσεις και υπηρεσίες) και η επακόλουθη «κατάληψη» αυτού του κενού από τους μετανάστες και τις οικονομικές τους δραστηριότητες, που θεωρούνται ότι εντάσσονται στη σφαίρα της μη νόμιμης επιχειρηματικής δραστηριότητας (παραεμπόριο κ.λπ.). Από τους «αλλοδαπούς στερούμενους τίτλου μόνιμης παραμονής» του Συνηγόρου του Πολίτη και τους «μετανάστες χωρίς χαρτιά» του Σχεδίου της Επιτροπής της Βουλής, μέχρι τους «παράνομους μετανάστες» και τους «λαθρομετανάστες» του Σχεδίου Δράσης και του ΣΟΑΠ, η παρουσία των μεταναστ(ρι)ών στην πόλη, ή όπως χαρακτηριστικά επαναλαμβάνεται στα σχέδια η «αθρόα» ή «υπέρμετρη συγκέντρωση μεταναστών», στοχοποιείται ως υπαίτια για τη δημιουργία κλίματος ανασφάλειας, παραβατικότητας και υποβάθμισης.^[22] Ενδεικτικά, στο ΣΟΑΠ αναφέρεται ρητά, πως το μεταναστευτικό αποτελεί ένα από τα δύο σημαντικά ζητήματα «εθνικού επιπέδου»:

«[…] είναι […] σαφές ότι η αύξηση της εγκληματικότητας, η ριζική αλλοίωση του κοινωνικο-πολιτισμικού χαρακτήρα ορισμένων περιοχών που οδήγησε στην απομάκρυνση όσων από τους παλαιούς κατοίκους είχαν την οικονομική δυνατότητα να το πράξουν (με αποτέλεσμα την παραμονή των πιο ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού), και η προϊούσα ‘γκετοποίηση’ τμημάτων του κέντρου, είναι συνδεδεμένα με την εκτός κλίμακας παρουσία οικονομικών μεταναστών. Η όποια αντιμετώπιση των προβλημάτων του κέντρου δεν θα είναι αποτελεσματική αν συνεχιστεί η αθρόα και ανεξέλεγκτη εισροή παρανόμων μεταναστών, που θα ανατροφοδοτεί τα προβλήματα και θα ακυρώνει τις λύσεις που θα δίνονται. Είναι προφανές ότι το ζήτημα ανάγεται στην εθνική μεταναστευτική πολιτική, και ως προς το σκέλος της ανακοπής της εισόδου, και ως προς το σκέλος των πολιτικών ενσωμάτωσης των ‘ενσωματώσιμων’ αλλοδαπών».^[23]

Συνεπώς, όλα τα σχέδια εκκινούν από μία λανθασμένη αρχική παραδοχή ως προς τη μετανάστευση: αντί κεντρικό μέλημά τους να αποτελεί το ότι οι μετανάστ(ρι)ες πρέπει να ενταχθούν με όρους που να εξασφαλίζουν πρωτίστως τα θεμελιώδη δικαιώματά τους και να ικανοποιούν τις ανάγκες τους, η αφετηρία είναι ότι το μεταναστευτικό είναι ένα από τα κεντρικά προβλήματα του κέντρου της Αθήνας.

Η αρχική παραδοχή, που συμπυκνώνεται στη φράση του ΣΟΑΠ ότι «η συσσώρευση παράνομων μεταναστών […] έχει συμβάλλει στην αύξηση όλων των μορφών εγκληματικότητας»,^[24] δεν επιβεβαιώνεται από κανένα ουσιαστικό δεδομένο, προϊόν αντίστοιχης μελέτης. Η σύνδεση των μεταναστ(ρι)ών με την εγκληματικότητα και την παραβατικότητα που επιχειρείται έντονα στο Σχέδιο Δράσης και στο ΣΟΑΠ, γίνεται κυρίως μέσω της χρήσης του όρου «παράνομος», κάτι που εξαρχής εντάσσει τα συγκεκριμένα άτομα στη γενικότερη σφαίρα της ανομίας και άρα δυνητικά θεωρείται πως αποτελούν και βασικά υποκείμενα των παραβατικών συμπεριφορών που σημειώνονται στην Αθήνα. Όμως, η σχέση των μεταναστ(ρι)ών με την παραβατικότητα δεν είναι ευθέως ανάλογη. Η συσχέτιση αυτή επιδιώκει, στην πραγματικότητα, άλλες στοχεύσεις, κοινωνικες, οικονομικές και πολιτικές. Όπως εξηγούν οι Καλαντζοπούλου et al:

«Η αιτιακή συσχέτιση των, χρονικά προϋφιστάμενων, παραμέτρων υποβάθμισης με την εγκατάσταση μικρότερου ή μεγαλύτερου κατά τόπους αριθμού μεταναστών, γίνεται εμπειρικά και εν πολλοίς αυθαίρετα και μοιάζει να τροφοδοτεί την κινδυνολογία με όρους αυτοεκπληρούμενης προφητείας, Οι συγκεκριμένες γειτονιές μπαίνουν σταδιακά στο στόχαστρο του δημόσιου λόγου και αναδεικνύονται αίφνης ως ‘επικίνδυνες’, ενώ οι μετανάστες κάτοικοί τους ως υπ’ αριθμόν ένα δημόσιος κίνδυνος. Στη συγκυρία της οικονομικής (και όχι μόνο) κρίσης, η καθημερινότητα αλλά και αυτοί καν οι όροι επιβίωσης των φτωχότερων κοινωνικών ομάδων ανεξαρτήτως εθνοτικής προέλευσης γίνονται ραγδαία δυσκολότεροι. Μόνο που στη θέση του ενόχου, από τη σκοπιά του δημόσιου και κυρίαρχου λόγου, τοποθετούνται ‘οι Άλλοι’».^[25]

Με άλλα λόγια, δεν είναι τυχαίο ότι η περίοδος στην οποία καταρτίζονται τα σχέδια αυτά αποτέλεσε μία γενικότερη περίοδο κρίσης κατά την οποία υποβαθμίστηκε συνολικά το επίπεδο ζωής των κατοίκων της Αθήνας. Στο πλαίσιο αυτό, η λανθασμένη μεθοδολογική αφετηρία των σχεδίων οδηγεί στη λανθασμένη συσχέτιση της υποβάθμισης με την ύπαρξη των μεταναστ(ρι)ών. Έτσι, συνδέει τη μετανάστευση με την παραβατικότητα και την εγκληματικότητα, οδηγώντας περισσότερο σε πολιτικές που έχουν να κάνουν με την αστυνόμευση, τον κοινωνικό έλεγχο, την καταστολή και την απέλαση, παρά σε κοινωνικές πολιτικές. Είναι ενδεικτικό ότι για την «αντιμετώπιση» του μεταναστευτικού ζητήματος προτείνεται η ενίσχυση της αστυνόμευσης και καταστολής των μεταναστ(ρι)ών. Στο Σχέδιο Δράσης για το Κέντρο της Αθήνας παρουσιάζεται αναλυτικά η ενίσχυση του Ειδικού Σχεδίου Αστυνόμευσης, η υλοποίηση του οποίου αποτέλεσε και τον προπομπό της επιχείρησης «Ξένιος Δίας» που εφαρμόστηκε ένα χρόνο αργότερα, τον Αύγουστο του 2012, από την τότε νεοεκλεγείσα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Αντώνη Σαμαρά,^[26] καθώς και μίας ευρύτερης σειράς μέτρων που αποτέλεσαν την ελληνική εκδοχή των πολιτικών μηδενικής ανοχής.

Εντός του παραπάνω πλαισίου, οι ασυνόδευτοι ανήλικοι φαίνονται να διαχωρίζονται, τυπικά, από τους ευρύτερους μεταναστευτικούς πληθυσμούς που θεωρούνται ότι έχουν «χαμηλό βαθμό ενσωμάτωσης»,^[27] και παρουσιάζονται αντίθετα ως τμήμα της μετανάστευσης το οποίο πρέπει να προστατευθεί και να «αφομοιωθεί». Παρόλα αυτά, στα προτεινόμενα μέτρα δεν αναφέρεται κάτι παραπάνω εκτός από την ανάγκη επίσπευσης των διαδικασιών ασύλου, μέτρο που ωστόσο επίσης συνδέεται ρητά με τις πολιτικές ασφάλειας.^[28] Ιδιαίτερα στο ΣΟΑΠ, προτείνεται επιπλέον η «διάχυση» (sic) των δομών φιλοξενίας των προσφύγων και μεταναστ(ρι)ών στον αστικό ιστό εκτός του κέντρου της Αθήνας καθώς και η προώθηση προγραμμάτων διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, παρόλο που η συγκεκριμένη πρόταση παραμένει μόνο στο επίπεδο της γενικής αναφοράς, χωρίς να εξειδικεύεται σε συγκεκριμένες προτεινόμενες δράσεις.^[29]

Συνοπτικά, κατά την πρώτη περίοδο, αυτή της «κρίσης του κέντρου», στα αναπτυξιακά σχέδια προκύπτει ότι οι μετανάστ(ρι)ες εμφανίζονται ως απειλή για το κέντρο της Αθήνας και για το «αίσθημα ασφάλειας των κατοίκων», ενώ οι ιδιαίτερες πολιτικές για τους ασυνόδευτους ανήλικους περιορίζονται σε γενικόλογες αναφορές για την επίσπευση των διαδικασιών ασύλου.

Δεύτερη περίοδος: η «προσφυγική κρίση»

Στη δεύτερη περίοδο των σχεδίων που εξετάζουμε, η Αθήνα καλείται να αντιμετωπίσει άλλη μία κατάσταση που χαρακτηρίστηκε «κρίση»: τους πρόσφυγες. Ωστόσο εδώ η οπτική των σχεδίων φαίνεται να διαφοροποιείται, εντασσόμενη στην ευρύτερη τάση του διεθνούς αναπτυξιακού διαλόγου, που εστιάζει στο τμήμα εκείνο της μετανάστευσης το οποίο θεωρείται πως μπορεί να είναι «επωφελές» για την παγκόσμια ανάπτυξη. Όπως υποστηρίζεται στην ετήσια αναφορά της Παγκόσμιας Τράπεζας για το 2010:

«[…] οι πολιτικές που σχεδιάζονται με άξονα τον περιορισμό της μετανάστευσης σπάνια επιτυγχάνουν, ενώ συχνά αυτοαναιρούνται αλλά και αυξάνουν τα κόστη για τους μετανάστες και τις κοινότητες καταγωγής ή προορισμού τους. Διευκολύνοντας τη μετανάστευση ως απάντηση στα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, είναι προτιμότερο να διαμορφώσουμε ολοκληρωμένες πολιτικές μετανάστευσης και ανάπτυξης ώστε να απαντήσουμε στις ανάγκες των ατόμων που μεταναστεύουν οικειοθελώς και να στηρίξουμε τις επιχειρηματικές τους ικανότητες και τις τεχνικές τους δεξιότητες».^[30]

Εκκινώντας από την παραδοχή ότι η μετανάστευση θα είναι εφεξής ένα φαινόμενο μόνιμο και μαζικό με το οποίο οι πόλεις καλούνται να ζήσουν, αυτή παρουσιάζεται πλέον όχι ως παθολογία αλλά ως κανονικότητα. Στο πλαίσιο αυτό, το ζητούμενο είναι η μεγιστοποίηση των οικονομικών οφελών από τη νέα αυτή κανονικότητα. Με άλλα λόγια, με βάση αυτή την εξίσου λανθασμένη προσέγγιση, η προστασία των ανθρώπινων ζωών συσχετίζεται με τη λογική του επιχειρείν και τους νόμους της αγοράς. Ενδεικτική αυτής της κατεύθυνσης είναι εξάλλου και η ύπαρξη του Παγκόσμιου Φόρουμ για τη Μετανάστευση και την Ανάπτυξη (Global Forum on Migration and Development – GFMD), που ιδρύθηκε το 2007 και παρουσιάζεται ως «η μεγαλύτερη ανεπίσημη, μη δεσμευτική, εθελοντική κυβερνητική διαδικασία, που συγκεντρώνει τεχνογνωσία από όλες τις περιοχές και χώρες σε όλα τα στάδια της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ανάπτυξης».^[31]

Οι πόλεις μετατρέπονται σε σημαντικούς συνεργάτες αυτής την αναπτυξιακής κατεύθυνσης. Το πρόγραμμα των 100 Ανθεκτικών Πόλεων του Ιδρύματος Ροκφέλερ, στο οποίο συμμετείχε ο δήμος Αθηναίων, είναι ενδεικτικό του τρόπου με τον οποίο η μετανάστευση παρουσιάζεται ως «πρόκληση» και ως «ευκαιρία» για ανάπτυξη. Ένα από τα πιο σημαίνοντα αποτελέσματα του συγκεκριμένου προγράμματος είναι η έκθεση «Global Migration: Resilient Cities at the Forefront» (2016),^[32] την οποία συνέταξαν 8 πόλεις-μέλη του προγράμματος, μεταξύ των οποίων η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη.^[33]

Η συγκεκριμένη έκθεση είναι σημαντική όχι μόνο γιατί, ως αποτέλεσμα συνεργασίας ενός παγκόσμιου δικτύου πόλεων, αντανακλά τις διεθνείς τάσεις για τη μετανάστευση, αλλά διότι παράλληλα αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία δομήθηκε η παρέμβαση των δημάρχων των πόλεων αυτών για τη διεκδίκηση πιο ενεργούς συμμετοχής τους στη χάραξη των διεθνών πολιτικών για τη μετανάστευση. Πιο συγκεκριμένα, οι πόλεις αυτές διαμόρφωσαν, στη βάση της εν λόγω έκθεσης, συγκεκριμένες προτάσεις στην Παγκόσμια Σύνοδο των Δημάρχων (2017), με τις οποίες συμμετείχαν στη συζήτηση για την κατάρτιση του Παγκόσμιου Συμφώνου για τους Πρόσφυγες του ΟΗΕ (2018).^[34]

Στην παραπάνω έκθεση των 100 Ανθεκτικών Πόλεων, που αποτέλεσε και την κεντρική ερευνητική μας αναφορά για τη δεύτερη περίοδο των αναπτυξιακών σχεδίων του dήμου Αθηναίων, οι πρόσφυγες και οι μετανάστ(ρι)ες πλέον ονομάζονται «νέες αφίξεις» και με τον τρόπο αυτό συνδέονται με πιο θετικές έννοιες. Κάτω από τολμηρούς τίτλους, όπως «ευημερούμε μαζί», «οδηγούμε στην αλλαγή», «κοινή αναζήτηση ευκαιριών και ευημερίας», η έκθεση αναφέρεται στην «αξιολόγηση και αξιοποίηση των δεξιοτήτων των μεταναστών [ώστε] οι πόλεις να μπορέσουν να εκμεταλλευτούν την οικονομική ενέργεια των νέων αφίξεων».^[35] Ή όπως εύγλωττα σημειώνεται, στόχος είναι η «αποτελεσματική χρήση του μεταναστευτικού ανθρώπινου κεφαλαίου».^[36] Στο πλαίσιο αυτό, οι μετανάστ(ρι)ες αντιμετωπίζονται όχι μόνο ως εργατική δύναμη ή φορείς εμβασμάτων, αλλά και ως ένας τρόπος προσέλκυσης κεφαλαίου: «Η φιλοξενία μεγάλων αριθμών εκτοπισμένων ατόμων μπορεί να προσελκύσει σημαντικές διεθνείς επενδύσεις».^[37] Από αυτή την άποψη, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η MasterCard αποτελεί έναν από τους βασικούς συντελεστές του εγχειρήματος και της εν λόγω Έκθεσης, ως «Συνεργάτης εν Δράσει», του οποίου η κύρια συμβολή ήταν οι «ανθρωπιστικές προπληρωμένες και εμβασματικές υπηρεσίες», και η διανομή «προπληρωμένων χρεωστικών καρτών σε επιλέξιμους πρόσφυγες που ταξιδεύουν μέσω Σερβίας και Ελλάδας».^[38]

Επομένως, παρόλο που, αντίθετα με την προηγούμενη περίοδο, η προσέγγιση εγγράφεται σε μία «ανθρωπιστική λογική» και εισάγονται όντως κάποια κοινωνικά κριτήρια, τα οποία σημαίνουν και αντίστοιχα προγράμματα ένταξης, το πρόβλημα έγκειται ακριβώς στο ότι οι πρόσφυγες και μετανάστ(ρι)ες παρουσιάζονται ως παράγοντες ανάπτυξης. Συνεπώς οι «καλές πρακτικές» που οι πόλεις του παγκόσμιου αυτού δικτύου μοιράζονται μεταξύ τους αφορούν στο τμήμα αυτό της μετανάστευσης το οποίο μπορεί να είναι οικονομικά και παραγωγικά ενεργό, αφήνοντας για άλλη μία φορά εκτός των αναπτυξιακών σχεδίων τους ασυνόδευτους ανηλίκους. Προφανώς, μία τέτοια προσέγγιση όχι μόνο δεν αντιμετωπίζει το φαινόμενο της παιδικής εργασίας και των παραβιάσεων των δικαιωμάτων των παιδιών, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί εύφορο έδαφος για την ένταση της εργασιακής εκμετάλλευσης συνολικά των μεταναστ(ρι)ών και προσφύγων.^[39]

Μέρος Τρίτο

Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού και το δικαίωμα στην πόλη

Όλα τα παραπάνω αφορούν στο επίπεδο των αναπτυξιακών σχεδίων και των κατευθύνσεων που φαίνεται να δίνει ο δήμος Αθηναίων στη χάραξη των πολιτικών του. Ωστόσο, στο επίπεδο των δράσεων η εικόνα είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, στο ζήτημα της στέγασης των ασυνόδευτων παιδιών, ο Δήμος λειτούργησε συντονιστικά μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων της διακυβέρνησης, μεταξύ δηλαδή της κυβέρνησης, του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων κ.λπ.^[40] Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι οι δράσεις αυτές δεν ήταν και δεν είναι αρκετές για να απαντήσουν στο μέγεθος των προκλήσεων που τίθενται. Ένας από τους βασικότερους λόγους είναι, κατά τη γνώμη μας, οι αρχικά λανθασμένες παραδοχές στις οποίες βασίζεται η ίδια η χάραξη των πολιτικών του Δήμου, όπως τις αναπτύξαμε παραπάνω.

Υπό αυτή την έννοια, ένας προσανατολισμός του Δήμου για την κάλυψη των αναγκών και την ικανοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των μεταναστ(ρι)ών αλλά ιδιαίτερα των ασυνόδευτων ανηλίκων οφείλει να βασίζεται και να πηγάζει από την ικανοποίηση του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, σε όλες τις διαφορετικές πτυχές του. Και στη συνέχεια θα πρέπει να προσεγγίζει πραγματικά ολιστικά το ζήτημα, σε όλα τα διαφορετικά επίπεδα:

Στο επίπεδο της κυβερνητικής χάραξης πολιτικών, ο Δήμος μπορεί να αποτελέσει σημαντικό μοχλό πίεσης ή και να διαδραματίσει συμβουλευτικό ρόλο μέσα από την εμπειρία που αποκτά στο τοπικό επίπεδο και στο επίπεδο της καθημερινότητας των ασυνόδευτων ανηλίκων, κάτι που εξάλλου αποτελεί και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τοπικής αυτοδιοίκησης. Για να μπορέσει μία τέτοια πίεση να στοχεύσει σε μία άλλη κατεύθυνση, οφείλει ο ίδιος ο Δήμος να χαράσσει την πολιτική του με γνώμονα το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού. Κι αυτό στην πράξη σημαίνει να εναντιώνεται στην αντιμετώπιση των ασυνόδευτων ανηλίκων ως αστυνομικό ζήτημα, ως ζήτημα καταστολής, το οποίο περνάει μέσα από την κράτηση και την παραβίαση δικαιωμάτων.

Αντίθετα, θα πρέπει να προωθεί μία πραγματικά ολιστική προσέγγιση, η οποία να μην εκκινεί από το ότι οι μετανάστ(ρι)ες είναι πρόβλημα για την πόλη, αλλά να αλλά να ιεραρχεί αντίστροφα θέτοντας στο επίκεντρο την επίλυση των προβλημάτων των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και ιδίως των ασυνόδευτων παιδιών, αξιοποιώντας και τη διεθνή εμπειρία. Σε αυτή την κατεύθυνση, ξεχωρίζουν οι πρωτοβουλίες της δημάρχου Βαρκελώνης Άντα Κολάου λαμβάνοντας υπόψη ότι σε αντίθεση προς τις κατασταλτικές και αντιμεταναστευτικές πολιτικές της ΕΕ αλλά και της κεντρικής ισπανικής κυβέρνησης, ο δήμος Βαρκελώνης αυτοανακηρύχθηκε σε «πόλη – άσυλο» για τους πρόσφυγες, διεκδίκησε τη μετεγκατάσταση ασυνόδευτων ανηλίκων, άσκησε πίεση προς κάθε άλλο κέντρο λήψης αποφάσεων προκρίνοντας ένα σύνολο καλών πρακτικών και επιχείρησε έμπρακτα τη χάραξη πολιτικών με αφετηρία ότι οι μετανάστ(ρι)ες και οι πρόσφυγες είναι καλοδεχούμενοι, ή όπως το εξέφρασαν οι πρωτοβουλίες πολιτών «το σπίτι μας είναι σπίτι σας».^[41]

Τέλος, ο Δήμος μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον καλύτερο και ουσιαστικό συντονισμό των διαφορετικών θεσμών, φορέων, συλλογικοτήτων, ομάδων καθώς και των υφιστάμενων δομών αλληλεγγύης στις γειτονιές. Και παράλληλα, μπορεί να ευαισθητοποιεί τους πολίτες προς την κατεύθυνση που αναφέραμε παραπάνω, αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία καλά εστιασμένων δράσεων έμπρακτης αλληλεγγύης με τρόπο που να μην αποτελούν απλά επιμέρους και ασύνδετες διαδικασίες, αλλά να εντάσσονται σε ένα ολιστικό πλαίσιο προσέγγισης.

Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού στο επίπεδο της χωρικής πολιτικής θα πρέπει να συναρτάται άμεσα με το δικαίωμα στην πόλη που, λαμβάνοντας υπόψη την ανηλικότητα, σημαίνει αυξημένες ευθύνες για την εκπαίδευση, τη στέγαση, την περίθαλψη αλλά και την ψυχαγωγία των ασυνόδευτων ανηλίκων. Σε αυτό το πλαίσιο, η πρόσβαση στους δημόσιους χώρους ή η δυνατότητα οι κοινότητες μεταναστών να μπορούν να χρησιμοποιούν τους χώρους των σχολείων για να μαθαίνουν τα παιδιά τη μητρική τους γλώσσα, αποτελούν κάποια από τα παραδείγματα που πατούν στην εμπειρία των προηγούμενων χρόνων αλλά κυρίως απαντούν στις προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος.

Διεπιστημονικός διάλογος και σύνδεση θεωρίας και πράξης: με αφορμή την ημερίδα

Τα κύρια ευρήματα της έρευνας, όπως καταγράφονται στο πρώτο και δεύτερο μέρος αυτής της παρουσίασης, αποτέλεσαν τις βασικές μας εισηγήσεις σε ημερίδα που οργανώσαμε στο τέλος Νοεμβρίου 2020. Επιχειρώντας να προωθήσουμε τον ευρύτερο δυνατό διάλογο, η ημερίδα, υπό τη μορφή διαδικτυακού σεμιναρίου, διοργανώθηκε υπό την αιγίδα του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) και σε συνεργασία με το Εργαστήριο Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου. Εκτός της ερευνητικής μας ομάδας, στην ημερίδα συμμετείχαν ως ομιλητές οι: Νίκος Κουραχάνης, διδάσκων στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου και Δημήτρης Παρσάνογλου, Δρ. Κοινωνιολογίας και ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Επιπλέον, ήρθαμε σε επαφή με το Κέντρο Υποστήριξης Νέων της ΜΚΟ ΑΡΣΙΣ στην Αθήνα που συμμετείχε μέσω των μελών της ομάδας streetwork, Ανέστη Αθανασιάδη και της Σταματίας Γουρνά.

Αντί επιλόγου, ξεχωρίσαμε κάποια σημεία από τις εισηγήσεις στην ημερίδα, τα οποία θεωρούμε πως εμπλουτίζουν τη σχετική συζήτηση και μπορούν να αποτελέσουν αφορμή περαιτέρω διαλόγου:

Κοινό τόπο όλων των εισηγήσεων αποτέλεσε το πλαίσιο της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης όπως αυτό τέθηκε ήδη από την ερευνητική ομάδα. Η νέα αυτή μορφή διακυβέρνησης, η οποία είναι κάθετη, οριζόντια και διαθεματική, οδηγεί στην ουσία, όπως σημείωσε ο Δημήτρης Παρσάνογλου, σε μία μετακύλιση της εφαρμογής των πολιτικών από το ένα επίπεδο στο άλλο. Ιδιαίτερα, ο Νίκος Κουραχάνης εστίασε στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης, καθ’ υπόδειξη του οποίου η κοινωνική πολιτική συρρικνώνεται και ιδιωτικοποιείται. Με τον τρόπο αυτό, όπως εξήγησε ο Κουραχάνης, η κρατική παρέμβαση εξαντλείται σε υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης και η κοινωνική πολιτική μετατρέπεται σε πολιτικές οριακής διαχείρισης της ακραίας φτώχειας και του κατεπείγοντος, αντί να προωθεί τη δημιουργία ενός ολιστικού πλαισίου δράσεων για την εκπλήρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Με άλλα λόγια, η ευθύνη και το κόστος της εμπράγματης άσκησης της κοινωνικής πολιτικής αποκεντρώνεται σε φορείς εκτός κεντρικής διακυβέρνησης, σε ιδιωτικούς φορείς είτε, κυρίως, σε συμπράξεις των δύο.
Αξιοποιώντας προσεγγίσεις στο πλαίσιο των κριτικών μεταναστευτικών και συνοριακών σπουδών, ο Δημήτρης Παρσάνογλου συνέβαλε στην κατανόηση και αμφισβήτηση του διπόλου μεταξύ προσφύγων και μεταναστ(ρι)ών, το οποίο, όπως σημείωσε, παραπέμπει ουσιαστικά στο δίπολο μεταξύ αυτών που δικαιούνται να γίνονται αποδεκτοί και και όσων απορρίπτονται, δηλαδή των απελάσιμων. Η κατανόηση της έννοιας του συνοριακού καθεστώτος, όπως εξήγησε ο Παρσάνογλου, παρέχει ερμηνευτικές δυνατότητες για την πολύπλοκη σχέση μεταξύ των στρατηγικών που αναπτύσσουν τα άτομα που μεταναστεύουν και των φορέων που επιχειρούν να ελέγξουν την κινητικότητα, σχέση συνεχούς ανταγωνισμού με μη προβλέψιμη έκβαση.^[42]
Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο ζήτημα των πολιτικών στέγασης των μεταναστ(ρι)ών και των προσφύγων, το οποίο ανέπτυξε ο Νίκος Κουραχάνης. Οι πολιτικές στέγασης, ακολουθώντας τα μονοπάτια διαχείρισης που αναφέραμε παραπάνω, επικεντρώνονται σχεδόν εξολοκλήρου στις μορφές επείγουσας στέγασης. Ειδικά στο κομμάτι της στεγαστικής και κοινωνικής μέριμνας των ασυνόδευτων ανηλίκων κυριαρχούν, όπως τόνισε, οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, υπό την ευθύνη των ΜΚΟ και όχι του ίδιου του κράτους.^[43]
Στο ζήτημα της στέγασης των ασυνόδευτων ανηλίκων εστίασε και η παρουσίαση της ομάδας streetwork της ΑΡΣΙΣ, η οποία ασχολείται με τον εντοπισμό και την υποστήριξη των ασυνόδευτων ανηλίκων με πεδίο παρέμβασης τις πλατείες του κέντρου της Αθήνας. Από αυτή την άποψη, ήταν σημαντική η κατάθεση εμπειρίας εντοπισμού παιδιών που βρίσκονται σε συνθήκες απόλυτης αστεγίας ή επισφαλούς στέγασης, και η παροχή βοήθειας σε ψυχο-κοινωνικό, νομικό και εκπαιδευτικό επίπεδο από το Κέντρο Υποστήριξης Νέων της ΑΡΣΙΣ. Η ομάδα streetwork αναφέρθηκε εκτενώς στα σύνθετα και πολυεπίπεδα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα ασυνόδευτα παιδιά. Για το λόγο αυτό, γίνεται προσπάθεια, όχι πάντοτε επιτυχής, να διατηρηθεί μια συνεχής επικοινωνια με το κάθε παιδί, προκειμένου να καταγράφονται νέες ανάγκες του (πχ. ιατρικές) και να συγκροτείται ένα υποστηρικτικό δίκτυο. Τέλος, έγινε αναφορά σε προβλήματα που συχνά υπάρχουν στις ίδιες τις δομές φιλοξενίας και τα οποία οδηγούν τα παιδιά να τις εγκαταλείπουν.
Η συζήτηση που ακολούθησε εμπλουτίστηκε με εμπειρίες σχετικές με την πρόσβαση των ασυνόδευτων παιδιών στην εκπαίδευση, πεδίο το οποίο, αν και δεν συμπεριλήφθηκε στα ερευνητικά μας ερωτήματα, είναι κοινή παραδοχή ότι αποτελεί κεντρική πτυχή της κοινωνικοποίησης των παιδιών.

Η μεγάλη συμμετοχή φοιτητ(ρι)ών του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, καθώς και η ευρύτερη συμμετοχή ακαδημαϊκών, επαγγελματιών του πεδίου και ενεργών πολιτών που κατέθεσαν καίριες ερωτήσεις, προβληματισμούς και εμπειρίες, μας έδωσαν την ευκαιρία να εμπλουτίσουμε τα ερευνητικά μας αποτελέσματα και κυρίως επιβεβαίωσαν την εκτίμησή μας ότι μόνον ο συνδυασμός κριτικών θεωρητικών προσεγγίσεων και της καθημερινής εμπειρίας του πεδίου μπορεί να δημιουργήσει γέφυρες αμοιβαία επωφελείς και επεξεργασίες που να είναι επιδραστικές και να συμβάλουν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό στην κατάδειξη εναλλακτικών και την αλλαγή παραδείγματος.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

Αρανίτου Βάλια, Παπαβλασόπουλος Ευθύμης, Σπουρδαλάκης Μιχάλης. “Από την πολυεπίπεδη διακυβέρνηση στο… Μνημόνιο: το ‘χρονικό’ μίας προαναγγελθείσας κρίσης”, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 134-135, Α΄-Β΄ 2011: 37-50.

ΑΡΣΙΣ. Δελτίο Τύπου: Το ΕΔΔΑ αποφασίζει με ασφαλιστικά μέτρα την άρση της κράτησης ασυνόδευτων ανηλίκων σε αστυνομικά τμήματα, 10/10/2019. Διαθέσιμο στο: https://www.arsis.gr/deltio–typoy–to–edda–apofasizei–asfalistika–metra–arsi–kratisis–asynodeytwn–anilikwn–astynomika–tmimata/ (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Βάγια Καλτσή, “‘Τεκμήρια προσφυγικότητας’: Προς μια απεριόριστη σωματικότητα”, Radicalμα, τεύχος 3, Ιούλιος 2013, διαθέσιμο στο: https://issuu.com/radicalma/docs/_____________3 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Δήμος Αθηναίων, Δι-υπουργικό Συμβούλιο. Σχέδιο Δράσης για το Κέντρο της Αθήνας. Αθήνα, 2011. Διαθέσιμο στο: http://pangalos.gr/antiproedros.gov.gr/wp-content/uploads/2011/06/ΣΧΕΔΙΟ-ΔΡΑΣΗΣ-ΓΙΑ-ΤΟ-ΚΕΝΤΡΟ-ΤΗΣ-ΑΘΗΝΑΣ.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Δήμος Αθηναίων, Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας, Εργαστήριο Πολεοδομικού και Χωροταξικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Διερεύνηση Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης στο Κέντρο της Αθήνας – Α2 Πλήρης πρόταση και Πρόγραμμα Δράσης (ΣΟΑΠ), Δεκέμβριος 2013. Διαθέσιμο στο: http://www.cityofathens.gr/sites/default/files/2%20Πλήρης%20πρόταση%20και%20πρόγραμμα%20δράσης%20v2.pdf (τελευταία επίσκεψη 21/1/2021).

Δήμος Αθηναίων, Κέντρο Συντονισμού για θέματα Μεταναστών και Προσφύγων. Παρουσίαση του Προγράμματος Στέγασης για Αιτούντες Άσυλο. Διαθέσιμο στο: https://www.accmr.gr/el/υπηρεσίες/service/46.html (τελευταία επίσκεψη 25/1/2021).

Δήμος Αθηναίων. Σύμφωνο συνεργασίας μεταξύ του δήμου Αθηναίων και της The HOME Project προς όφελος των ασυνόδευτων παιδιών προσφύγων. Διαθέσιμο στο: http://www.cityofathens.gr/node/33480 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Δήμος Αθηναίων. Οι Δήμοι του Δικτύου Πόλεων για την Ένταξη μοιράζονται καλές πρακτικές, Οκτώβριος 2019. Διαθέσιμο στο: https://www.accmr.gr/images/1b._GP_KEM_factsheet.pdf (τελευταία επίσκεψη 21/1/2021).

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Επικαιροποιημένη κατάσταση: Ασυνόδευτα Ανήλικα (Α.Α.) στην Ελλάδα, 15 Νοεμβρίου 2020. Διαθέσιμο στο: http://www.ekka.org.gr/images/%CE%A3%CE%A4%CE%91%CE%A4%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%91_2020/GR%20EKKA%20Dashboard_20201115.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Προστασίας Περιβάλλοντος. Ανασυγκρότηση των Πόλεων – Ιστορικό Κέντρο Αθήνας. Πόρισμα: Ένα Σχέδιο για το Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας. Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων, 29 Μαρτίου 2010.

Καλαντζοπούλου Μαρία, Κουτρολίκου Πέννυ και Πολυχρονιάδη Κατερίνα. “Ο κυρίαρχος λόγος για το κέντρο της Αθήνας…”, encounter athens, 15/5/2011. Διαθέσιμο στο: https://encounterathens.wordpress.com/2011/05/15/o-κυρίαρχος-λόγος-για-το-κέντρο-της-αθήν/ (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Καψάλη Αφροδίτη και Μεντίνης Μιχάλης. Ψυχολογίες συμμόρφωσης. Σημειώσεις πάνω στον ψυχοπολιτικό έλεγχο του μεταναστευτικού, Αθήνα: oposito, 2018.

Κουραχάνης Νίκος. Πολιτικές στέγασης των προσφύγων. Προς την κοινωνική ενσωμάτωση ή την προνοιακή εξάρτηση; Αθήνα: Τόπος, 2019.

ΟΗΕ. Σύμβαση του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/gr/wp–content/uploads/sites/10/2018/01/04-symvasiprotokollo.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

ΟΗΕ. Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Νοέμβριος 1989. Διαθέσιμο στο: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bcbf83a2 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Pillant Laurence. “Επιχείρηση «Ξένιος Δίας»: Στρατηγική αποτροπής της μετανάστευσης μέσω της κράτησης, του εκφοβισμού και της καταπάτησης των δικαιωμάτων των μεταναστών”. Κοινωνικός Άτλας της Αθήνας, Δεκέμβριος 2015. Διαθέσιμο στο: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/επιχείρηση-ξένιος-δίας/ (τελευταία επίσκεψη: 27/1/2021).

Σαράντου Ελίνα και Θεοδωροπούλου Αγγελική. Παιδιά Έρμαια: Αποκλεισμός και εκμετάλλευση των ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία. Συγκριτική Μελέτη. Αθήνα: Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας, Νοέμβριος 2019. Διαθέσιμο στο: https://rosalux.gr/sites/default/files/publications/comparative_final1211web_gr.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Συνήγορος του Πολίτη. Ο Συνήγορος του Πολίτη για τις συνθήκες εργασίας στις καλλιέργειες φράουλας στη Νέα Μανωλάδα, Αθήνα: 22/4/2008. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/eggrafo2–2.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Συνήγορος του Πολίτη (ΣτΠ). Εκτιμήσεις του Συνηγόρου του Πολίτη για το ιστορικό εμπορικό κέντρο Αθηνών. Αθήνα, 13 Ιουλίου 2010. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/8695_1_epistoli_istoriko_kentro.pdf (τελευταία επίσκεψη: 27/1/2021).

UNHCR – ‘Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Κατευθυντήριες Οδηγίες για την Εξέταση των Αιτημάτων Ασύλου των Παιδιών στο πλαίσιο των άρθρων 1 (Α) 2 και 1 (ΣΤ) της Σύμβασης του 1951 και/ή του Πρωτοκόλλου του 1967 για το Καθεστώς των Προσφύγων. 22/12/2009. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/gr/wp–content/uploads/sites/10/2017/05/children–Asylum–Seekers–UNHCR-2009.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

UNHCR και Συνήγορος του Πολίτη. Κατευθυντήριες Οδηγίες για τα Παιδιά που ζητούν Άσυλο, Αθήνα: Ιούνιος 2005. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/odigies_prosfigon.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

UNHCR, Unicef και Save the Children. Διακήρυξη καλών πρακτικών, 4η αναθεωρημένη έκδοση. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για τα Ασυνόδευτα Παιδιά (SCEP). Copenhagen: Save the Children Denmark, 2009. Διαθέσιμο στο: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4d35313b2 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

Ξενόγλωσση

Barcelona City Council και Public Diplomacy Council of Catalonia (DIPLOCAT). International Forum on reception and Integration of refugees in the European Union – Final report. Barcelona: 3/5/2016. Διαθέσιμο στο https://www.eccar.info/sites/default/files/document/160503_ReportRefugeesEU.pdf (τελευταία επίσκεψη 26/1/2021).

Fassin Didier και d’ Halluin Estelle. “The Truth from the Body: Medical Certificates as Ultimate Evidence for Asylum Seekers”. American Anthropologist, τ.107, τχ.4, Δεκέμβριος 2005. Διαθέσιμο στο: https://www.culturaesviluppo.it/wordpress/wp-content/uploads/2019/01/Fassin-e-D-Halluin_The-truth-of-the-body.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

GFMD – Παγκόσμιο Φόρουμ για τη Μετανάστευση και την Ανάπτυξη. Επίσημη ιστοσελίδα: https://www.gfmd.org/process/background (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

International Committee of the Red Cross. Inter-agency Guiding Principles on Unaccompanied and Separated Children. Geneva: 2004. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/protect/PROTECTION/4098b3172.pdf (τελευταία επίσκεψη 25/1/2021).

Kourachanis Nikos. “Housing and Social Policies for Unaccompanied Refugee Minors in Greece”. Journal of Immigrant & Refugee Studies, 2021.

Nyers Peters. Rethinking Refugees: Beyond State of Emergency, New York: Routledge, 2006.

Papantoniou-Frangouli, Maria, Vangelio Dourida, Areti Diamantopoulou, Efrosyni Barla, και Apostolos Kapsalis. ‘TRAFFICKING FOR LABOUR IN GREECE. Report prepared in the frame of the project: Combating trafficking in human beings- going beyond coordinated by CCME’. Athens: Re-Integration Centre for Mirgants Workers, Φεβρουάριος 2011. https://ccme.eu/wp-content/uploads/2018/12/2011-03-Greek_Report_GOING_BEYOND.pdf (τελευταία επίσκεψη 26/1/2021).

Trimikliniotis Nicos, Parsanoglou Dimitris και Tsianos Vassilis S. Mobile Commons, Migrant Digitalities and the Right to the City. Mobility and Politics. New York, NY: Palgrave Macmillan Pivot, 2015.

UN, Report of the United Nations High Commissioner for Refugees, Part II: Global compact on refugees, New York: United Nations, 2018.

World Bank. World development report 2010: Development and Climate Change. Washington, D.C.: World Bank, 2010.

100RC-The Rockefeller Foundation. Global Migration: Resilient Cities at the Forefront. Strategic actions to adapt and transform our cities in an age of migration. Report of the Network Exchange Programme: Cities and Global Migration Crisis, διοργανώθηκε στην Αθήνα, 7-9/9/2016, New York: The Rockefeller Foundation, 2016.

^[1] Βλέπε σχετικά: International Committee of the Red Cross. Inter-agency Guiding Principles on Unaccompanied and Separated Children. Geneva: 2004. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/protect/PROTECTION/4098b3172.pdf (τελευταία επίσκεψη 25/1/2021).

^[2] Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Επικαιροποιημένη κατάσταση: Ασυνόδευτα Ανήλικα (Α.Α.) στην Ελλάδα, 15 Νοεμβρίου 2020. Διαθέσιμο στο: http://www.ekka.org.gr/images/%CE%A3%CE%A4%CE%91%CE%A4%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%91_2020/GR%20EKKA%20Dashboard_20201115.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[3] Ενδεικτικά αναφέρουμε, εκτός από τα διάφορα αρμόδια υπουργεία: την Υπηρεσία Ασύλου, τον Εισαγγελέα Ανηλίκων, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ποικίλες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις καθώς και την Ελληνική Αστυνομία.

^[4] ΟΗΕ. Σύμβαση του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2018/01/04-symvasiprotokollo.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[5] ΟΗΕ, Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Νοέμβριος 1989. Διαθέσιμο στο: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bcbf83a2 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[6] Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), Κατευθυντήριες Οδηγίες για την Εξέταση των Αιτημάτων Ασύλου των Παιδιών στο πλαίσιο των άρθρων 1 (Α) 2 και 1 (ΣΤ) της Σύμβασης του 1951 και/ή του Πρωτοκόλλου του 1967 για το Καθεστώς των Προσφύγων. 22/12/2009. Διαθέσιμο στο: https://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2017/05/children-Asylum-Seekers-UNHCR-2009.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[7] H ίδια η διάκριση μεταξύ πρόσφυγα και μετανάστη εγείρει πλείστα ζητήματα για το ποιες ζωές χρήζουν προστασίας. Παρόλο το γεγονός ότι στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας δεν αναπτύσσεται αυτή η προβληματική, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η διάκριση αυτή έχει αμφισβητηθεί σε επιστημονικό, μεθοδολογικό και πολιτικό επίπεδο. Για μια πιο ολοκληρωμένη κριτική προσέγγιση της Σύμβασης του 1951 βλέπε: Nyers Peters. Rethinking Refugees: Beyond State of Emergency, New York: Routledge, 2006.

^[8] UNHCR και Συνήγορος του Πολίτη. Κατευθυντήριες Οδηγίες για τα Παιδιά που ζητούν Άσυλο, Αθήνα, Ιούνιος 2005: 9. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/odigies_prosfigon.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[9] UNHCR, Unicef και Save the Children. Διακήρυξη καλών πρακτικών, 4η αναθεωρημένη έκδοση. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα για τα Ασυνόδευτα Παιδιά (SCEP). Copenhagen: Save the Children Denmark, 2009. Διαθέσιμο στο: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4d35313b2 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[10] UNHCR, Unicef και Save the Children, 2009, ό.π.

^[11] Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ό.π.

^[12] Το φαινόμενο δεν είναι πρόσφατο, και απ’ αυτή την άποψη αξίζει να αναφερθεί ενδεικτικά η Έκθεση του 2008 του Συνηγόρου του Πολίτη για τον μεγάλο αριθμό παιδιών που χρησιμοποιούνταν ως εργάτες γης στη Μανωλάδα σε συνθήκες δέσμιας και καταναγκαστικής εργασίας, βλ. Συνήγορος του Πολίτη. Ο Συνήγορος του Πολίτη για τις συνθήκες εργασίας στις καλλιέργειες φράουλας στη Νέα Μανωλάδα, Αθήνα: 22/4/2008. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/eggrafo2–2.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[13] ΑΡΣΙΣ. Δελτίο Τύπου: Το ΕΔΔΑ αποφασίζει με ασφαλιστικά μέτρα την άρση της κράτησης ασυνόδευτων ανηλίκων σε αστυνομικά τμήματα, 10/10/2019. Διαθέσιμο στο: https://www.arsis.gr/deltio-typoy-to-edda-apofasizei-asfalistika-metra-arsi-kratisis-asynodeytwn-anilikwn-astynomika-tmimata/ (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[14] Για μία συνολικότερη κριτική της αντικειμενοποίησης του παιδικού σώματος μέσω της συστηματικής αμφισβήτησης των λόγων των προσφύγων και της πρωτοκαθεδρίας του λόγου των «ειδικών», βλ. Fassin Didier και d’ Halluin Estelle, “The Truth from the Body: Medical Certificates as Ultimate Evidence for Asylum Seekers”. American Anthropologist, τ.107, τχ.4, Δεκέμβριος 2005. Διαθέσιμο στο: https://www.culturaesviluppo.it/wordpress/wp-content/uploads/2019/01/Fassin-e-D-Halluin_The-truth-of-the-body.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021) και Βάγια Καλτσή, “«Τεκμήρια προσφυγικότητας»: Προς μια απεριόριστη σωματικότητα”, Radicalμα, τεύχος 3, Ιούλιος 2013, διαθέσιμο στο: https://issuu.com/radicalma/docs/_____________3 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[15] Καψάλη Αφροδίτη και Μεντίνης Μιχάλης. Ψυχολογίες συμμόρφωσης. Σημειώσεις πάνω στον ψυχοπολιτικό έλεγχο του μεταναστευτικού, Αθήνα: oposito, 2018: 37.

^[16] Σαράντου Ελίνα και Αγγελική Θεοδωροπούλου, Παιδιά Έρμαια: Αποκλεισμός και εκμετάλλευση των ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία. Συγκριτική Μελέτη. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας, Αθήνα: Νοέμβριος 2019. Διαθέσιμο στο: https://rosalux.gr/sites/default/files/publications/comparative_final1211web_gr.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[17] Αρανίτου Βάλια, Παπαβλασόπουλος Ευθύμης, Σπουρδαλάκης Μιχάλης. “Από την πολυεπίπεδη διακυβέρνηση στο… Μνημόνιο: το ‘χρονικό’ μίας προαναγγελθείσας κρίσης”, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 134-135, Α΄-Β΄ 2011: 37-50.

^[18] Δήμος Αθηναίων, Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας, Εργαστήριο Πολεοδομικού και Χωροταξικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Διερεύνηση Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης στο Κέντρο της Αθήνας – Α2 Πλήρης πρόταση και Πρόγραμμα Δράσης (ΣΟΑΠ), Δεκέμβριος 2013. Διαθέσιμο στο: http://www.cityofathens.gr/sites/default/files/2%20Πλήρης%20πρόταση%20και%20πρόγραμμα%20δράσης%20v2.pdf (τελευταία επίσκεψη 21/1/2021): 23.

^[19] Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Προστασίας Περιβάλλοντος. Ανασυγκρότηση των Πόλεων – Ιστορικό Κέντρο Αθήνας. Πόρισμα: Ένα Σχέδιο για το Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας. Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων, 29 Μαρτίου 2010.

^[20] Συνήγορος του Πολίτη (ΣτΠ). Εκτιμήσεις του Συνηγόρου του Πολίτη για το ιστορικό εμπορικό κέντρο Αθηνών, Αθήνα, 13 Ιουλίου 2010. Διαθέσιμο στο: https://www.synigoros.gr/resources/8695_1_epistoli_istoriko_kentro.pdf (τελευταία επίσκεψη: 27/1/2021).

^[21] Δήμος Αθηναίων, Δι-υπουργικό Συμβούλιο. Σχέδιο Δράσης για το Κέντρο της Αθήνας. Αθήνα, 2011. Διαθέσιμο στο: http://pangalos.gr/antiproedros.gov.gr/wp-content/uploads/2011/06/ΣΧΕΔΙΟ-ΔΡΑΣΗΣ-ΓΙΑ-ΤΟ-ΚΕΝΤΡΟ-ΤΗΣ-ΑΘΗΝΑΣ.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[22] Είναι ενδεικτικό ότι τόσο η αναφορά του Συνηγόρου του Πολίτη όσο και η Έκθεση της Επιτροπής της Βουλής εστιάζουν στην «υπέρμετρη συγκέντρωση μεταναστών» ως βασικό παράγοντα υποβάθμισης του κέντρου της πόλης, ενώ υποστηρίζεται ότι: «η κατά εκατοντάδες ή και χιλιάδες καθημερινή τους συνάθροιση επί του οδοστρώματος, που καθιστά εξαιρετικά δυσχερή ή και αδύνατη την κυκλοφορία και, κατά συνέπεια, σε συνδυασμό με την άνθιση του παραεμπορίου, πλήττει καίρια τη νόμιμη επιχειρηματική δράση στην περιοχή. Πλήττει επίσης σημαντικά την τουριστική κίνηση και τη συναφή επιχειρηματικότητα» (ΣτΠ, 2010: 3). Στην κατεύθυνση αυτή, η Έκθεση της Επιτροπής της Βουλής, θέτει ως κεντρική στόχευση την «αποκατάσταση των ρυθμών που γνώρισε το Ιστορικό Κέντρο κατά την περίοδο της Ολυμπιακής προετοιμασίας (2000-2004)». Παρόλα αυτά, η αναφορά του Συνηγόρου του Πολίτη, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες εκθέσεις, αναγνωρίζει ότι οι όποιες παραβατικές συμπεριφορές οφείλονται πρωτίστως και κυρίως στα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού του «νεοφερμένου πληθυσμού», ο οποίος βιώνει «[…] ζωή περιορισμένη στα απολύτως στοιχειώδη της ανθρώπινης ύπαρξης, υπό το κράτος της ‘διαρκούς εξαίρεσης’, χωρίς στοιχειώδεις δεσμούς μίας τοπικής, κοινωνικής, εργασιακής και θεσμικής αναφοράς. Οφείλουν συνεχώς να αυτοσχεδιάζουν για να υπάρχουν» (ΣτΠ, 2010: 4). Παράλληλα, θεωρεί ότι «[…] ιδιαίτερα από το 2008, η δυσφορία και ανασφάλεια κυρίως των Ελλήνων πολιτών (αλλά και παλαιότερων μεταναστών) διογκώνεται και μετατρέπεται σε εγκληματοφοβία, κοινωνική ένταση, έντονη ξενοφοβία και επιθετικές διαθέσεις αυτοδικίας» (ΣτΠ, 2010: 4).

^[23] ΣΟΑΠ, 2013: 24.

^[24] ΣΟΑΠ, 2013: 36.

^[25] Καλαντζοπούλου Μαρία, Κουτρολίκου Πέννυ και Πολυχρονιάδη Κατερίνα. «Ο κυρίαρχος λόγος για το κέντρο της Αθήνας…», encounter athens, 15/5/2011. Διαθέσιμο στο: https://encounterathens.wordpress.com/2011/05/15/o-κυρίαρχος-λόγος-για-το-κέντρο-της-αθήν/ (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[26] Αναλυτικότερα για την επιχείρηση «Ξένιος Δίας» βλέπε: Pillant Laurence. «Επιχείρηση «Ξένιος Δίας»: Στρατηγική αποτροπής της μετανάστευσης μέσω της κράτησης, του εκφοβισμού και της καταπάτησης των δικαιωμάτων των μεταναστών». Κοινωνικός Άτλας της Αθήνας, Δεκέμβριος 2015. Διαθέσιμο στο: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/επιχείρηση-ξένιος-δίας/ (τελευταία επίσκεψη: 27/1/2021).

^[27] ΣΟΑΠ, 2013: 79.

^[28] Ενδεικτικά, στο ΣΟΑΠ η πρόταση για την επίσπευση των διαδικασιών ασύλου γενικά, χωρίς να γίνεται ιδιαίτερη μνεία για τους ασυνόδευτους ανήλικους, εντάσσεται στην Ενέργεια 1: «Αντιμετώπιση της παραβατικότητας» (ΣΟΑΠ, 2013: 65). Στο Σχέδιο Δράσης, εκτός από την «επιτάχυνση και βελτίωση της αποτελεσματικότητας της διαδικασίας ασύλου», προτείνεται και η «λειτουργία (5) δευτεροβάθμιων επιτροπών με εξειδικευμένο προσωπικό» για την «ταχύτερη διαχείριση των εκκρεμών υποθέσεων ασύλου» (Σχέδιο Δράσης, 2011: 7). Όσον αφορά ειδικά τους ασυνόδευτους ανηλίκους, προτείνεται η «λειτουργία ξενώνων υποδοχής και φιλοξενίας προσφύγων, με προτεραιότητα στους ασυνόδευτους ανήλικους, σε κτήρια της ‘Αποστολής’ της Εκκλησίας» (Σχέδιο Δράσης, 2011: 9).

^[29] Ενέργεια 4: «Δράσεις για την αντιμετώπιση της υψηλής συγκέντρωσης παράνομων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας», ΣΟΑΠ, 2013: 79-83. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι μία από τις κύριες πηγές χρηματοδότησης για τις εν λόγω δράσεις προτείνεται να είναι η Frontex.

^[30] World Bank. World development report 2010: Development and Climate Change. Washington, D.C.: World Bank, 2010: 109.

^[31] Από την παρουσίαση του GFMD στην ιστοσελίδα του: https://www.gfmd.org/process/background (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[32] 100RC-The Rockefeller Foundation. Global Migration: Resilient Cities at the Forefront. Strategic actions to adapt and transform our cities in an age of migration. Report of the Network Exchange Programme: Cities and Global Migration Crisis, διοργανώθηκε στην Αθήνα, 7-9/9/2016, New York: The Rockefeller Foundation, 2016.

^[33] Οι υπόλοιπες 6 ήταν οι εξής: Ραμάλα, Μοντρεάλ, Λος Άντζελες, Παρίσι, Μεντεγίν, Αμμάν.

^[34] UN, Report of the United Nations High Commissioner for Refugees, Part II: Global compact on refugees, New York: United Nations, 2018.

^[35] 100 RC, Global Migration: Resilient Cities at the Forefront, 2016: 10.

^[36] Στο ίδιο: 90.

^[37] Στο ίδιο: 18.

^[38] Στο ίδιο: 81.

^[39] Για μια περαιτέρω ανάλυση του φαινομένου του εργασιακού trafficking βλέπε: Papantoniou-Frangouli, Maria, et al. ‘TRAFFICKING FOR LABOUR IN GREECE. Report prepared in the frame of the project: Combating trafficking in human beings- going beyond coordinated by CCME’. Athens: Re-Integration Centre for Mirgants Workers, Φεβρουάριος 2011. https://ccme.eu/wp-content/uploads/2018/12/2011-03-Greek_Report_GOING_BEYOND.pdf (τελευταία επίσκεψη 26/1/2021).

^[40] Βλέπε ενδεικτικά τα παρακάτω: Συνοπτική παρουσίαση των δράσεων του Δήμου Αθηναίων στο πλαίσιο του Δικτύου Πόλεων για την Ένταξη: https://www.accmr.gr/images/1b._GP_KEM_factsheet.pdf (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021). Πρόγραμμα στέγασης για Αιτούντες Άσυλο του Δήμου: https://www.accmr.gr/el/υπηρεσίες/service/46.html (τελευταία επίσκεψη 25/1/2021). Συνεργασία του Δήμου με ΜΚΟ για την στέγαση των ασυνόδευτων ανηλικων: http://www.cityofathens.gr/node/33480 (τελευταία επίσκεψη 27/1/2021).

^[41] Από την άποψη της υποβολής συστάσεων πολιτικής, ξεχωρίζει η τελική έκθεση International Forum on reception and Integration of refugees in the European Union, όπως διαμορφώθηκε βάσει του συνεδρίου που έλαβε χώρα στη Βαρκελώνη με πρωτοβουλία του Δήμου το Μάϊο του 2016. Η έκθεση είναι διαθέσιμη στο: https://www.eccar.info/sites/default/files/document/160503_ReportRefugeesEU.pdf (τελευταία επίσκεψη 26/1/2021).

^[42] Για μια πιο ολοκληρωμένη ανάλυση βλέπε: Trimikliniotis Nicos, Parsanoglou Dimitris και Tsianos Vassilis S. Mobile Commons, Migrant Digitalities and the Right to the City. Mobility and Politics. New York, NY: Palgrave Macmillan Pivot, 2015.

^[43] Το ζήτημα των πολιτικών στέγασης των προσφύγων αναλύεται εκτενώς στο: Κουραχάνης Νίκος. Πολιτικές στέγασης των προσφύγων. Προς την κοινωνική ενσωμάτωση ή την προνοιακή εξάρτηση; Αθήνα: Τόπος, 2019 και Kourachanis Nikos. “Housing and Social Policies for Unaccompanied Refugee Minors in Greece”. Journal of Immigrant & Refugee Studies, 2021.

Ο Μιχάλης Σπουρδαλάκης είναι Καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, όπου διδάσκει από το 1991, και Κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΕΚΠΑ. Σπούδασε πολιτική επιστήμη και δημόσιο δίκαιο στην Αθήνα και τον Καναδά. Στο Καναδά ολοκήρωσε και τη διδακτορική του διατριβή (Carleton University, 1986) όπου και υπήρξε μετα-Διδακτορικός υπότροφος στο Social Sciences & Humanities Research Council of Canada /SSHRC (1989 – 1991). Έχει διδάξει ή/και διδάσκει, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, στα Τμήματα: ΜΜΕ, Νομικό, Τ.Ε.Α.Π.Η. του Ε.Κ.Π.Α., Σχολή Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., στο Bishop’s University (Lennoxville, Κεμπέκ, Καναδάς) και University of Manitoba (Καναδάς). Είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας, του Δ.Σ του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, καθώς και του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών (ΕΝΑ). Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής της Ελληνικής Επιθεώρησης Πολιτικής Επιστήμης και μέλος της συντακτικής ομάδας του Socialist Register (London, Merlin Press). Τα τρέχοντα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στέφονται γύρω από ζητήματα της θεωρίας των πολιτικών κομμάτων, ελληνικής πολιτικής, θεωριών του κράτους, ευρωπαϊκής αριστεράς καθώς και μιας σειράς ζητημάτων που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των μετασχηματισμών που σημειώνονται στο πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης.

Ο Κώστας Γούσης είναι απόφοιτος της Νομικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) με μεταπτυχιακές σπουδές στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ στην κατεύθυνση «Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία» και επί του παρόντος είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Ροχάμπτον στο Λονδίνο. Λαμβάνοντας υπόψη το θεσμικό πλαίσιο της ΕΕ για τη μετανάστευση και τις πολιτικές ασύλου, τη σχετική νομολογία και το διεθνικό ακτιβισμό, η διατριβή αναδεικνύει τη συγκρότηση της μεταναστευτικής/προσφυγικής πολιτικής υποκειμενικότητας και επιχειρεί μια εκ νέου ανάγνωση της πολιτικής συγκυρίας και των σημείων καμπής μετά το ξέσπασμα της κρίσης στην Ελλάδα ρίχνοντας φως στην πολυεθνική εργατική τάξη μέσα από παραδειγματικούς αγώνες και ιστορίες ζωής (2009-19). Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε τρόπους αντιμετώπισης της κατάστασης αποστέρησης της ιδιότητας του πολίτη και του ρατσισμού, το ευρύτερο ερευνητικό του έργο χτίζει γέφυρες μεταξύ της έννοιας της φιλοσοφίας της πράξης, του εργαλείου του στρατηγικού νομικού σχεδιασμού και του κριτικού ρεύματος των μεταναστευτικών σπουδών. Ως προς την επαγγελματική του εμπειρία έχει εργαστεί ως μέλος των Επιτροπών Προσφυγών του Π.Δ. 114/2010 και ακολούθως στη Νομική Υπηρεσία του Κέντρου Υποστήριξης Νέων της ΑΡΣΙΣ στην Αθήνα παρέχοντας νομική συνδρομή σε ασυνόδευτους ανηλίκους, νέους ανθρώπους και οικογένειες. Συμμετέχει συστηματικά σε διεθνή συνέδρια και τον ευρύτερο διάλογο για τα κοινωνικά κινήματα και την πολιτική στρατηγική.

Η Άλκηστις Πρέπη είναι Υποψήφια Διδάκτωρ στον τομέα Πολεοδομίας-Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) και διπλωματούχος Αρχιτέκτονας Μηχανικός (ENSA Paris-La-Villette) – Πολεοδόμος MSc (ΕΜΠ). Η διδακτορική της διατριβή με τίτλο “Ανθεκτικότητα και Ασφάλεια: Η παγκοσμιοποίηση του κινδύνου στον πολεοδομικό σχεδιασμό”, επικεντρώνεται κριτικά στην ανθεκτικότητα ως τη νέα στρατηγική διαχείρισης κινδύνου που ενσωματώνει το νέο πρότυπο παγκόσμιας διακυβέρνησης και κοινωνικού ελέγχου. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στην αστική κοινωνική γεωγραφία και συγκεκριμένα στο ζήτημα των αναπτυξιακών αστικών πολιτικών και των συνεπακόλουθων χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων και αποκλεισμών. Ως Υποψήφια Διδάκτωρ έχει συμμετάσχει επικουρικά στη διδασκαλία προπτυχιακών μαθημάτων της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Επίσης συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια και εργαστήρια και έχει δημοσιεύσει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά.

Επιλεγμένες δημοσιεύσεις

(Michalis Spourdalakis)

Preface in V. Asimakopoulos, Ch. Tassis (eds.), PASOK 1974-2018. Political Organisation, Ideological Shifts, Government Choices, Gutenberg, Athens, 2018
Left Strategy in the Greek Cauldron: Explaining Syriza’s Success, in L. Panitch, G. Albo, V. Chibber (eds), “The Question of Strategy”, Socialist Register 2013, London, Merlin Press, 2013, p. 98-120
2007 Greek Elections: Signs of major political realignment. Challenges and hopes for the Left, in Studies in Political Economy, 82, Autumn 2008, p. 171-186.
A Commentary on the Relationship between Globalization and Democracy, in Hellenic Studies/ Études Hélléniques, Vol. 16, No.1, Spring 2008, p. 47-56
Labor Unions and the Welfare System Reform in Greece: The Case of Pension Policy (1990 – 2001), (with D. Gravaris), in Carlos, Mónica R.P. d’ Assunção, (ed.), “The Challenge of Social Policy Reform in the 21st Century: Towards Integrated Systems of Social Protection”, Athens, I. Sideris, 2008.
Towards a Redefinition of Space in the Incentive Policy, co-authored with M. Markou, I. Sagias, E. Panayotatos, in Topos, 8/94, p. 117-157
Collective Consumption, State, Social Reproduction, co-authored with I. Sagias, in Th. Maloutas, D. Oikonomou (eds.), «Social Structure and Urban Organisation in Athens», Paratiritis publications, Thessaloniki, 1992, p.33-67
Populism and Politics, (with N. Mouzelis and T. Libovats), Athens, 1990
On the Theory and the Study of Political Parties, Exandas, Athens, 1989
The Rise of the Greek Socialist Party, London: Routledge, 1988

Prepi A., Gousis K. (forthcoming) Migration, Vulnerability, Resilience: A series of unfortunate events?, in Refugee Watch. A South Asian Journal on Forced Migration, Mahanirban Calcutta Research Group, India.
Γούσης Κ. (2016) Η ιστορία της Σοσιαλδημοκρατίας ως ιστορικού αναθεωρητισμού, Βιβλιοκριτική του έργου της Σέρι Μπέρμαν «Το πρωτείο της πολιτικής: Η σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη του 20ού αιώνα», Τετράδια Μαρξισμού, τεύχος 2.
Γούσης Κ., Καρπούζης Γ. (2015) Μια συζήτηση με το Θανάση Βακαλιό για τη ζωή και το έργο του, Μαρξιστική Σκέψη, τόμος 18.
Γαϊτάνου Ε., Γούσης Κ. (2015) «Η ύψιστη αλήθεια της Α’ Διεθνούς είναι η ίδια η ύπαρξή της»: Συνείδηση, υποκειμενικότητα και η επικαιρότητα μιας απουσίας (ή ό,τι λείπει λείπει;), Ουτοπία, τεύχος 110.
Gousis C. (2013) Postcards from Greece! Rethinking State Theory and Political Strategy of the 21st Century, in Radical Philosophy Review, 16:2, 2013, p. 575–593 (available at: http://www.pdcnet.org/radphilrev/content/radphilrev_2013_0016_0002_0575_0593).
Ανδρίτσος Θ., Γούσης Κ. (2012) Αυτός ο κόσμος που αλλάζει με τρομάζει; Εισαγωγικό σημείωμα και επιμέλεια του πρώτου τεύχους των Τετραδίων Ανυπότακτης Θεωρίας, εκδόσεις ΚΨΜ.

Prepi A., Gousis K. (forthcoming) Migration, Vulnerability, Resilience: A series of unfortunate events?, in Refugee Watch. A South Asian Journal on Forced Migration, Mahanirban Calcutta Research Group, India.
Prepi A. (forthcoming) Is there a Way Out? Resilience as Neoliberal Crisis Management and Left Responses, in Situations: Project of the Radical Imagination, Institute for the Radical Imagination, New York, issue Spring/Summer 2020.
Πρέπη Α. (2016) Παρίσι-Αθήνα: η ασφάλεια στην πόλη μέσα από τις πολιτικές των σημερινών δημοτικών αρχών. Πρακτικά συνεδρίου “Εξουσίες, επιστημονική ουδετερότητα και εγκληµατολογικός λόγος: 50 χρόνια Becker ‘Whose side are we on?’”. Ελληνική Εταιρεία Μελέτης του Εγκλήματος και του Κοινωνικού Ελέγχου, Αθήνα (σελ. 486-504) (Διαθέσιμο στο: http://doccdn.simplesite.com/d/c4/dc/284571206475963588/238110b2-96a1-4ae9-86a6-8f060fd2044b/EEMEKE%2B1%2B.pdf )
Prepi A. (2012) The Gazi-Metaxourgio region in Athens: Urban and Social Mutations. Πρακτικά συνεδρίου “Transformation – Its effects on life and space” – 24th International Building and Life Congress. Turkish Chamber of Architects, Bursa Branch, Προύσα, Τουρκία (σελ. 121-126 τουρκικά / 441-447 αγγλικά)
Πρέπη Α. (2011) Ο δημόσιος χώρος ως πλαίσιο συμβίωσης μεταξύ παλαιών και νέων κατοίκων. Η περίπτωση του Γκαζιού-Μεταξουργείου. Πρακτικά συνεδρίου “Δημόσιος Χώρος: Αναζητείται”. ΤΕΕ-Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, (σελ. 407-410 – Κεφάλαιο Ζ11)