Συνοπτική Περιγραφή της Έρευνας
Η αρχιτεκτονική της καθημερινής ζωής, ο βιωμένος χώρος, καθώς και ζητήματα φύλου, κατοικίας και κατοίκησης αποτέλεσαν τις βασικές ανησυχίες και τα κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα στην προσωπική, επαγγελματική και ακαδημαϊκή πορεία της καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π., Άννης Βρυχέα (1944-2005). Θέτοντας πάντα ως αφετηριακό σημείο την υπεράσπιση του δικαιώματος στην πόλη, το υλοποιημένο και ερευνητικό της έργο εμβάθυνε στη συμμετοχή των χρηστών στην παραγωγή των χώρων και των χρόνων του καθημερινού, παράλληλα με μία διαρκή προσπάθεια κατάργησης χωρικών αποκλεισμών και κοινωνικών διακρίσεων.
Ο καινοτόμος για τα ελληνικά δεδομένα σχεδιασμός της εναλλακτικής πρότασης με τη συμμετοχή των κατοίκων για την ανάπλαση του προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας, η συμβολή της στη συνδιάσκεψη Habitat II, η πολυδιάστατη έρευνά της σχετικά με ζητήματα φύλου και χώρου, οι αγώνες της για τη διάσωση των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας, μεταξύ άλλων, έθεσαν νέες θεωρητικές και πρακτικές βάσεις μιας εναλλακτικής παραγωγής, οικειοποίησης και νοηματοδότησης του αστικού χώρου ‘από τα κάτω’, διευρύνοντας με τον τρόπο αυτό τα όρια της αρχιτεκτονικής σκέψης και πράξης. Πώς όμως σχετίζεται με τη σημερινή συγκυρία η καινοτόμος προσέγγιση της Άννης Βρυχέα στα ζητήματα του χωροχρόνου του καθημερινού και της έμφυλης διάστασης της κατοίκησης;
Η προτεινόμενη έρευνα έχει ως αρχικό στόχο, ξετυλίγοντας το νήμα της επαγγελματικής και ερευνητικής δραστηριότητας της Α.Βρυχέα, α) να επανεστιάσει στην ευαισθησία με την οποία προσέγγιζε την αρχιτεκτονική της καθημερινής ζωής θέτοντας ως αφετηρία το ερώτημα της ίδιας της καθηγήτριας: «Μέσα στη γενικευμένη κρίση αξιών, ιδεών και ιδεολογιών, […] που βρίσκεται η αρχιτεκτονική; Δηλαδή η ποίηση στην καθημερινή μας ζωή, στην πόλη μας, στις πόλεις μας, στη γειτονιά μας;» (Βρυχέα 1993), β) να επανεξετάσει την εναλλακτική της αυτή προσέγγιση και να μελετήσει τους τρόπους που αυτή θα μπορούσε να προσφέρει στη συζήτηση σχετικά με τα σύγχρονα ζητήματα της πόλης. Παράλληλα, η υλοποίηση της έρευνας στοχεύει στην ανάδειξη της έμφυλης διάστασης της κατοίκησης των χώρων του καθημερινού, καθώς και της σημαντικής (αλλά ελάχιστα αναδειγμένης) γυναικείας παρουσίας στην αρχιτεκτονική και πολεοδομική έρευνα.
Αρχικά, η ερευνητική ομάδα θα μελετήσει τις πρωτογενείς πηγές από το αρχείο της καθηγήτριας Άννης Βρυχέα που βρίσκεται στον Τομέα 3 (Αρχιτεκτονικής γλώσσας, Επικοινωνίας και Σχεδιασμού) της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, ώστε να επιχειρήσει να καλύψει ένα σημαντικό κενό που υπάρχει επί του παρόντος στην κατανόηση της σημασίας της αρχιτεκτονικής της καθημερινής ζωής. Με σκοπό να φέρει στο φως το θεωρητικό και υλοποιημένο έργο της Βρυχέα, το παρόν ερευνητικό έργο θα εξελιχθεί περαιτέρω με την οργάνωση, ταξινόμηση και ψηφιοποίηση του υλικού, ώστε αυτό να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή ενός καταλόγου, ο οποίος θα αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία ενός ψηφιακού διαδικτυακού αρχείου, ανοικτού και προσβάσιμου για ερευνητές/τριες, φοιτητές/τριες και διδακτικό προσωπικό, με στόχο τη διεύρυνση των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων, την ανάδειξη αθέατων δυναμικών του αρχείου και την ενίσχυση της ακαδημαϊκής μνήμης.
Ημερίδα
Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα
Πέμπτη 15 Δεκεμβρίου 2022 / 16.00 – 20.30
Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ / Κτήριο Αβέρωφ, Αμφιθέατρο Α008
Η ημερίδα οργανώνεται από τους Σταύρο Σταυρίδη, Δρ.αρχιτέκτονα, Καθηγητή Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Ερνεστίνα Καρυστιναίου-Ευθυμιάτου, Υποψήφια διδακτόρισσα Σχολής Αρχιτεκτόνων, Ερευνήτρια ΚΕΑΕ, Σέργιο Στριγκλόγιαννη, Υποψήφιο διδάκτορα Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Ερευνητή ΚΕΑΕ, στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου: «Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα» που υλοποιείται με τη χρηματοδότηση του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες για το έτος 2022.
Facebook event: https://fb.me/e/29E7FYbwy
Υπάρχει δυνατότητα παρακολούθησης και μέσω Zoom στον ακόλουθο σύνδεσμο:
https://us02web.zoom.us/j/89404096600?pwd=UVdkNDQwbnNua3hrZ0lma3EyaFUxQT09
Πρόγραμμα
Χαιρετισμοί
Άντα Διάλλα – Πρόεδρος ΔΣ ΚΕΑΕ, Καθηγήτρια Νεότερης & Μοντέρνας Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Τμήμα Θεωρίας & Ιστορίας της Τέχνης, ΑΣΚΤ
Παρουσίαση έρευνας
16:20 – 16:40 | «Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα» Ερνεστίνα Καρυστιναίου-Ευθυμιάτου / Σέργιος Στριγκλόγιαννης, Υποψήφιοι διδάκτορες Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. Τομέας ΙΙΙ, Ερευνητές ΚΕΑΕ
16:40 – 17:00 | «Η έννοια της καθημερινότητας ως εργαλείο έρευνας και διδασκαλίας στο έργο της Άννης Βρυχέα» Σταύρος Σταυρίδης, Δρ.αρχιτέκτονας, Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων, Ε.Μ.Π.
Α΄ κύκλος παρουσιάσεων / εισηγήσεων
17.00 – 17.20 | «Η κατοίκηση σε πρώτο πρόσωπο» Τόνια Κατερίνη, Αρχιτέκτων Μηχανικός
17.20 – 17.40 | «Έμφυλες καθημερινότητες σε μεταλλασσόμενες συγκυρίες: 25 χρόνια συμπόρευσης με την Άννη Βρυχέα» Ντίνα Βαΐου, Ομότιμη Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων, Ε.Μ.Π. Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας
17.40 – 18.00 | «Διερευνώντας την κατοίκιση και την οργάνωση της καθημερινής ζωής πέρα από την κατοικία: Δύο παραδείγματα ερευνητικού έργου και η παρακαταθήκη τους» Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Αρχιτέκτων Μηχανικός, Διδάσκουσα Αρχιτεκτονικής Σχολής ENSA Paris La Villette, Ερευνήτρια στο εργαστήριο AHTTEP (Architecture Histoire Technique Territoire Patrimoine)
18.00 – 18.20 | Συζήτηση / Ερωτήσεις
18.20 – 18.40 | Διάλειμμα
Β΄ κύκλος παρουσιάσεων / εισηγήσεων
18.40 – 19.00 | «Η γέννηση του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου: Η συμβολή της Άννης Βρυχέα στον σχεδιασμό» Νίκος Μπελαβίλας, Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων, Ε.Μ.Π.
19.00 – 19.20 | «Ο φύλακας άγγελός μας» Δημήτρης Ευταξιόπουλος, Αρχιτέκτων Μηχανικός
19.20 – 19.40 | «Κοινοί Τόποι: χώρος, καθημερινή ζωή, συμμετοχή» Ελένη Κατρίνη, Μεταδιδακτορική Υπότροφος Marie Curie, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.
19.40 – 20.00 | Συζήτηση / Ερωτήσεις
20:00 | Ολοκλήρωση ημερίδας
Έρευνα: «Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα»
Ερευνητική ομάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Ερνεστίνα Καρυστιναίου-Ευθυμιάτου, Σέργιος Στριγκλόγιαννης
Η έρευνα «Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα» χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2022.
Εισαγωγή
«Γιατί αυτή η καθημερινή ζωή στο σύνολό της, είναι η πραγματικότητα
με τις αντιφάσεις της και τις συγκρούσεις της,
τη μιζέρια ανάκατα με την ελπίδα και το όνειρο.(…)
Ίσως ποτέ άλλοτε τόσα πολλά και καλά δεν γράφτηκαν για την πόλη.
Ίσως ποτέ άλλοτε τόσα πολλά για το μεμονωμένο κτίριο.
Λίγα για την αρχιτεκτονική της καθημερινής ζωής».
(Άννη Βρυχέα, 1983)
Η παρούσα έρευνα εστίασε στην ιδέα της καθημερινής ζωής, των χώρων και των ρυθμών της, όπως αυτή συγκροτείται στα περιεχόμενα του αρχείου της καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Άννης Βρυχέα (1946-2005). Επικεντρωθήκαμε σε μια σειρά από διαφορετικούς τρόπους, με τους οποίους η ιδέα της καθημερινής ζωής λειτουργεί σα συνδετικό νήμα, όπως και η ίδια το αποκαλούσε, που συνδέει όψεις του ερευνητικού και ακαδημαϊκού της έργου. Πρόκειται για μία κεντρική έννοια, που, ταυτόχρονα, συμπυκνώνει την κοινωνικά ευαίσθητη αντίληψή της, και την ξεκάθαρη θέση της για την ανάγκη απομάκρυνσης της αρχιτεκτονικής πρακτικής από το μοντέλο του αρχιτέκτονα-ειδικού.
Στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Σταύρου Σταυρίδη, είχαμε την πολύτιμη ευκαιρία να εξερευνήσουμε τα περιεχόμενα του αρχείου της καθηγήτριας Άννης Βρυχέα που βρίσκεται στον Τομέα 3 της Σχολής, και να ανακαλύψουμε τον πλούτο της ακαδημαϊκής και ερευνητικής της εργασίας. Στόχος της έρευνας, ήταν να συμβάλει, στο μέτρο που της αναλογεί, στην ανάδειξη της σημασίας που είχε στο έργο της Α. Βρυχέα η λεπτομερής παρατήρηση, καταγραφή και ανάλυση των ποιοτήτων των χώρων της καθημερινής ζωής, των πρακτικών οικειοποίησής τους, των αναπαραστάσεών τους καθώς και των έμφυλων όψεων τους, σα μία σημαίνουσα διαδικασία που προηγείται ή/και συνδέεται άρρηκτα με την σκέψη και την πράξη για το μετασχηματισμό του χώρου.
Η συσχέτισή μας με το έργο της Βρυχέα ξεκίνησε, για τον καθένα μας ξεχωριστά, στα πλαίσια των διδακτορικών ερευνών μας. Γνωρίζοντας τον πλούτο της ακαδημαϊκής, διδακτικής και επαγγελματικής δουλειάς, εντοπίσαμε ταυτόχρονα και τη μικρή δημοσιότητα που αυτή έχει λάβει ως σήμερα, με αποτέλεσμα να μην είναι ιδιαίτερα γνωστή σε νέες/νέους ερευνήτριες/τες.
H Άννη Βρυχέα σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο (1966), και μετά την ολοκλήρωση της διδακτορικής της διατριβής της στο Παρίσι και την επιστροφή της στην Ελλάδα, δίδαξε στη Σχολή από το 1975 μέχρι το 2004. Διετέλεσε, ανάμεσα σε άλλα, διευθύντρια του Τομέα 3. Στη διάρκεια της ακαδημαϊκής της διαδρομής, όπως αυτή καταγράφεται και στο αρχείο της, εστίασε σε κρίσιμα κοινωνικοχωρικά ζητήματα όπως το δικαίωμα στην κατοικία, η κατοίκηση σε υποβαθμισμένες περιοχές, οι χωρικοί αποκλεισμοί, ανισότητες με βάση το φύλο στο χώρο, η σημασία του βιωμένου χώρου και η συλλογική μνήμη.
Καταγραφή του αρχείου
Διατρέχοντας τα περιεχόμενα του αρχείου, που φυλάσσεται στον Τομέα 3 της Σχολής, μας αποκαλύφθηκε το μέγεθός του, το οποίο περιλαμβάνει τεκμήρια διαφορετικών ειδών καθώς και διαφορετικών χρονικών περιόδων: αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά σχέδια, τεύχη ερευνητικών προγραμμάτων, σημειώσεις, φακέλους με φωτογραφίες, έντυπα και βιβλία.
Η πρώτη ενέργεια της ερευνητικής ομάδας ήταν η ανάγνωση της διάρθρωσης του αρχείου. Οι δύο σημαντικότερες κατηγορίες τεκμηρίων που αυτό περιλαμβάνει, αφορούν τη διδασκαλία και την ερευνητική δραστηριότητα της καθηγήτριας. Ακόμη, στο αρχείο βρίσκεται υλικό σχετικό με το αρχιτεκτονικό της έργο, τεκμήρια της πλούσιας κοινωνική και ακτιβιστική της δράση, την έρευνα της για το βιβλίο «Κατοίκιση και κατοικία : Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής»[1] καθώς και συλλογές βιβλιογραφίας. Στη διάρκεια της έρευνας, παρατηρήσαμε ότι υπάρχουν αρκετά σημεία τομής μεταξύ των κατηγοριών του αρχειακού υλικού: για παράδειγμα βιβλιογραφία που είχε χρησιμοποιηθεί σε κάποιο ερευνητικό πρόγραμμα συναντάται και στη διδασκαλία της.
Ως δεύτερη ενέργεια, εντοπίσαμε συγκεκριμένους φακέλους του αρχείου που εστιάζουν ή εμπλέκουν, με διαφορετικούς τρόπους την έννοια της καθημερινής ζωής. Σε κάποια τέτοια χαρακτηριστικά έργα, θα εστιάσουμε στο παρόν κείμενο.
Στη συνέχεια, σταδιακά, δημιουργήθηκε ένας κατάλογος του αρχείου, με τα βασικά περιεχόμενα του, με διπλό σκοπό: τη διευκόλυνση της έρευνας γύρω από την καθημερινή ζωή, αλλά με την σκέψη μιας μελλοντικής δημοσιοποίησης του ψηφιακού καταλόγου με στόχο τη μέγιστη δυνατή ορατότητα του αρχείου από μελλοντικούς ερευνητές/τριες.
Στη διάρκεια υλοποίησης της έρευνας επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε τα περιεχόμενα του αρχείου ως τεκμήρια, το καθένα με τη δική του ιστορία και διαδρομή, που μπορούν την ίδια στιγμή να λειτουργήσουν σαν εργαλεία με δυναμική για την κατανόηση της σημερινής συγκυρίας. Σύμφωνα με τη συλλογιστική του θεωρητικού των μαζικών μέσων Arjun Appadurai[2], το πεδίο που ιδρύει ένα αρχείο αποτελεί ένα πεδίο συσσωρευμένης συλλογικής μνήμης, αλλά ταυτόχρονα οργανώνει και στοιχεία ατομικής/συλλογικής προσδοκίας. Ποιες ήταν οι προσδοκίες που οδήγησαν στη συγκρότηση των περιεχομένων του αρχείου, και ποιες κάνουν γόνιμη την επίσκεψή του στο σήμερα;
Γύρω από το αρχείο: συνεντεύξεις, επισκέψεις
Παράλληλα με τη μελέτη των τεκμηρίων του αρχείου, η ερευνητική ομάδα πραγματοποίησε συνεντεύξεις και συζητήσεις με συνεργάτες/τιδες της Α.Βρυχέα σε διάφορα έργα, καθώς και επισκέψεις σε τόπους παρέμβασης που περιλαμβάνονται στο αρχείο. Ανάμεσά τους, η ομότιμη καθηγήτρια αρχιτεκτονικής Ντίνα Βαΐου και η αρχιτεκτόνισσα Τόνια Κατερίνη, που μοιράστηκαν μαζί μας λεπτομέρειες και αναμνήσεις από τη συνεργασία τους με την Άννη Βρυχέα. Η Ν. Βαϊου, επικεντρώθηκε στη συνάντηση και συνεργασία με την Α. Βρυχέα στο πλαίσιο των μαθημάτων επιλογής στην κατεύθυνση “Φύλο και Χώρος” και σε σχετικά ερευνητικά προγράμματα. Αντίστοιχα, η Τόνια Κατερίνη περιέγραψε τη διαδικασία της υλοποίησης της πρότασης για το εμβληματικό έργο συμμετοχικού σχεδιασμού για την ανάπλαση του προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας. Τέλος, πραγματοποιήθηκε συζήτηση με τον αρχιτέκτονα και κάτοικο των προσφυγικών πολυκατοικιών της Αλεξάνδρας, Δημήτρη Ευταξιόπουλο.
Ειδικότερα, στη διάρκεια της επίσκεψής μας στο συνοικισμό της Θήβας, από κοινού με την Τόνια Κατερίνη, ήρθαμε σε επαφή με τον τόπο όπου η παρέμβαση είχε σχεδιαστεί να υλοποιηθεί και πραγματοποιήθηκε εν μέρει, έναν τόπο που διασώζει ακόμη και σήμερα, στοιχεία μιας διαφοροποιημένης από το κυρίαρχο μοντέλο κοινωνικότητας και κατοίκησης, πολύ πιο εγκαταλελειμμένος βέβαια από την εποχή στην οποία το έργο υλοποιούνταν (Εικόνες 1-2).
Εικόνες 1-2: Πλατεία του προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας, από την επίσκεψή της ερευνητικής ομάδας, Ιούλιος 2022.
Η διαδρομή της έννοιας “Καθημερινό” στο αρχείο της Α. Βρυχέα
Συνάντηση με τη θεωρία γύρω από την καθημερινή ζωή
Η έννοια των χώρων της καθημερινής ζωής, εμφανίζεται στη διαδρομή της Βρυχέα ήδη από τη διδακτορική της διατριβή, που υλοποίησε στο Παρίσι, στη διάρκεια της παραμονής της εκεί, μετά το Μάη του ‘68, στο Universite X, με τίτλο: «Η διαφήμιση για την κατοικία: Έρευνα σχετικά με τα μοντέλα καθημερινής ζωής»[3]. Στην έρευνά της επικεντρώθηκε σε μια κριτική σημειολογική ανάλυση των τρόπων που διαφορετικά μοντέλα-πρότυπα σχετικά με το χώρο της κατοικίας προωθούνται μέσω των διαφημίσεων σε περιοδικά και εφημερίδες.
Εικόνα 3: Εσώφυλλο του τεύχους της διδακτορικής διατριβής της Άννης Βρυχέα. Vrychea Haidopoulos, A. (1979) La publicité immobilière: Recherche sur les modèles de la vie quotidienne, PhD. Thesis, Paris: Université X.
Εικόνα 4: Κολλάζ. Στα πλακάτ της διαδήλωσης χειρόγραφα γραμμένες στα γαλλικά οι φράσεις. “Η πόλη, Να αναπτύξουμε και να διατηρήσουμε το Δικαίωμα στην Πόλη, Το δικαίωμα στην Πόλη” (La Ville, Developper et Preserver le Droit a la Ville. Le droit à la ville.).
Στο Παρίσι, νωρίτερα, είχε ολοκληρώσει τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Institut d’ Urbanisme, με καθηγητή τον Henri Lefebvre, η συνάντηση με τον οποίο την παρότρυνε να στραφεί προς την αξία της μελέτης του χώρου στο επίπεδο της καθημερινής ζωής και του μετασχηματισμού της, καθώς και του ρόλου που αυτή παίζει στον τρόπο που λειτουργούν οι σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες.
Ένας από τους ορισμούς τους οποίους διατύπωσε ο Λεφέβρ, στο διάβα της πολυετούς έρευνάς του για την έννοια της καθημερινής ζωής, την περιγράφει ως εξής:
“ Αυτός ο περιφρονημένος και αποφασιστικός τόπος εμφανίζεται με μια διπλή όψη: είναι το υπόλοιπο (απ ’όλες τις συγκεκριμένες και τμηματικές ενέργειες που μπορούμε να εξετάσουμε και να εξαγάγουμε από την κοινωνική πρακτική) και είναι το προϊόν του κοινωνικού συνόλου. Τόπος ισορροπίας, είναι συνάμα και ο τόπος όπου εκδηλώνονται οι απειλητικές ανισορροπίες.”[4]
Σε αυτό το πεδίο- υπόλειμμα των επίσημων κοινωνικών πρακτικών, εντοπίζεται λέει ο Λεφέβρ, κρυμμένος πλούτος. Στη συνέχεια, θα επιχειρήσουμε να αναγνώσουμε τους τρόπους με τους οποίους, η Βρυχέα εμπνεόμενη και από τη συλλογιστική του Λεφέβρ, παράλληλα με την προσωπική της διαδρομή και επεξεργασίες, εφάρμοσε μεθοδολογικές προσεγγίσεις που επικεντρώνονταν στη μελέτη του πλούτου αυτού, στο επίπεδο της καθημερινής ζωής, από την κατοικία ως την κλίμακα της γειτονιάς και της πόλης.
Έμφυλες διαστάσεις του καθημερινού
Ένα στοιχείο που διαπερνούσε το έργο της Βρυχέα ήταν και η διαρκής έμφαση στην έμφυλη διάσταση του χώρου: τόσο όσο αυτή αφορούσε στους τρόπους με τους οποίους η διαφορά εκφράζεται χωρικά, σε επίπεδο κατοικίας-πόλης, όσο και σε σχέση με τους τρόπους που η αρχιτεκτονική μπορεί να προσαρμόσει τις πρακτικές της ώστε να λαμβάνει υπόψη της, διαφοροποιημένες και μοναδικές ανάγκες χρηστών/τριών μακριά από γενικά “πρότυπα”. Σύμφωνα με την αφήγηση της ίδιας[5], ενώ η “βιωματική” φεμινιστική της στάση προϋπήρχε, συναντήθηκε ειδικότερα με τη φεμινιστική προσέγγιση της θεωρίας για το χώρο, στη διάρκεια της παραμονή της στις ΗΠΑ και στο Πανεπιστήμιο του Harvard στα τέλη της δεκαετίας του 1990.
Είχε προηγηθεί βέβαια η συμμετοχή της στο εμβληματικό έργο του προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας, όπου είχε ήδη ερευνήσει και εμπλακεί με το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται, κατοικούν, και μετασχηματίζουν τους χώρους του συνοικισμού οι γυναίκες κάτοικοι του, και ιδιαίτερα στους μεταβατικούς όπως τους ονόμασε χώρους. Στα τεύχη στα οποία συγκεντρώθηκε το έργο της ερευνητικής ομάδας καταγράφεται με λεπτομέρεια και εμφατικά η δυναμική παρουσία και οι καθημερινές πρακτικές των γυναικών του συνοικισμού. Όπως παρατηρούν, οι γυναίκες αυτές ανέπτυσσαν ένα τρόπο συσχέτισης με το δημόσιο-κοινόχρηστο χώρο σημαντικά διάφορο από το κυρίαρχο μοντέλο κατοίκησης. Χαρακτηριστικά σε κείμενο της σχετικά η Βρυχέα αναφέρει: « Δεν υπήρχε βία στην τομή ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο. Έτσι το κλασικό σχήμα σπίτι-ιδιωτικός χώρος – χώρος γυναίκας-/δημόσιος χώρος, χώρος άντρα διαταράσσεται.» (Βρυχέα 1992).
Εικόνα 5: Γυναίκες του προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας σε συνάντηση με την αρχιτεκτονική ομάδα.
Εικόνα 6: Κάτοικοι του συνοικισμού της Θήβας επισκέπτονται την έκθεση με τις καταγραφές και σχεδιαστικές προτάσεις της ομάδας.
Σύντομα, ακολούθησαν οι προτάσεις για ειδικά διατομεακά μαθήματα στις οποίες η Βρυχέα συμμετείχε μαζί με ομάδα συναδελφισσών μελών ΔΕΠ της Σχολής, με επίκεντρο την ιδέα ότι η μελέτη του χώρου, όπως και κάθε έκφρασης της κοινωνικής ζωής, έχει νόημα να γίνεται με βάση και την κατά φύλο διάκριση, καθώς και τη συνάντηση του φύλου με άλλες κοινωνικές παραμέτρους, όπως η φυλή, η κοινωνική τάξη, οι σεξουαλικές προτιμήσεις. Η πρώτη τέτοια πρόταση πραγματοποιήθηκε το 1984, αλλά απορρίφθηκε από τη Γενική Συνέλευση της Σχολής. Τη διδακτική ομάδα συγκροτούσαν οι καθηγήτριες Άννη Βρυχέα, Αγνή Παπαϊωάννου, Μάχη Καραλή, Αλέκα Μονεμβασίτου και η Ντίνα Βαΐου. Ακολούθησε μερικά χρόνια αργότερα, η επόμενη πρόταση για διατομεακό μάθημα επιλογής με προσανατολισμό σε θέματα φύλου και χώρου, το οποίο και ξεκίνησε να διδάσκεται από το εαρινό εξάμηνο του 1990 από κοινού από τις καθηγήτριες Ντίνα Βαϊου και Άννη Βρυχέα. Στο υλικό του αρχείου για τα μαθήματα αυτά με αρχικό τίτλο “Γυναίκα και Χώρος/ Γυναίκα και Κατοικία”[6], εντοπίσαμε πρωτότυπα κείμενα της Βρυχέα.
Εικόνα 7: Τεύχος Σπουδαστικών Εργασιών. Φύλο και Χώρος, Ένα μάθημα και μια οπτική. 18 Παραδείγματα Εργασιών. Ειδικά Θέματα Χώρου, 8ο Εξάμηνο, Διδακτική Ομάδα: Ντ. Βαϊου (Τομέας ΙΙ), Α. Βρυχέα (Τομέας ΙΙΙ). Επιμέλεια Ρ.Λυκογιάννη, Κ.Γρέβια
Σε ένα από αυτά καυτηριάζει την κυρίαρχη αντίληψη για τις έμφυλες όψεις του χώρου, εντός του οποίου οι μελλοντικοί αρχιτέκτονες/ισσες καλούνται να συνθέσουν. Πρόκειται για ένα χώρο, λέει η Βρυχέα, που παράγεται έξω από τον καθένα και την καθεμία, αρθρώνοντας αποκλεισμούς, αλλά και ταυτόχρονα βιώνεται από τα άτομα και άρα, μετασχηματίζεται: Ο χώρος αυτός όμως, κυρίαρχα,
“… είναι γένους αρσενικού, δεν καθορίζει από μόνος του τις σχέσεις, απαγορεύει όμως, αποκλείει, τρομάζει, ενισχύει τους φόβους μας, των γυναικών, προσβάλλει και προκαλεί τη σιωπή.”[7]
Η Βρυχέα συμμετείχε ενεργά στην πρωτοβουλία για τη σύνταξη της “Χάρτας για το Δικαίωμα των Γυναικών στην πόλη”, που ακολούθησε αυτή της “Ευρωπαϊκής Χάρτας για το Δικαίωμα στο Κατοικείν” . Τα θέματα που παρουσιάζονται στο έντυπο της Χάρτας για τις Γυναίκες, η μεταφρασμένη στα ελληνικά έκδοση της οποίας φυλάσσεται επίσης στο αρχείο, εντοπίζονται σε μία «Διακήρυξη 12 Σημείων», που καλούνται να αντιπαρατεθούν στο χαρακτήρα των πόλεων που λειτουργούν ως καθρέφτες διακρίσεων, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην εισαγωγική παράγραφο. Αυτά οργανώνονται κάτω από τον τίτλο “Γυναίκες στην Πόλη” και αφορούν ανάμεσα σε άλλα στη Λήψη Αποφάσεων, στη Συμμετοχή, την Καθημερινή Ζωή, τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, την Ασφάλεια και Μετακίνηση, το Δικαίωμα στην Κατοικία, τη Διάσταση του Κοινωνικού Φύλου, καθώς και στο Ρόλο των ΜΜΕ. Η αναφορά στην καθημερινή ζωή[8] συνδέεται στη Χάρτα με τη δυνατότητα των γυναικών κατοίκων των πόλεων, που ανήκουν όπως αναφέρεται στις “αφανείς ομάδες” του πληθυσμού, να τη μετασχηματίσουν οργανώνοντάς τη με τρόπο συνεργατικό και συλλογικό, που ενδυναμώνει τους κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ τους ώστε να αντιμετωπίσουν τις καθημερινές ανάγκες και δυσκολίες.
Εικόνα 8: Τhe European Charter for Women in the City. Moving towards a Gender-Conscious City.
Εικόνα 9: Εξώφυλλο τεύχους, Η Ευρωπαϊκή Χάρτα για τις Γυναίκες στην Πόλη. A proposition for a European Charter for Women in the City. Moving towards a Gender-Conscious City. A Common Platform for Discussion at European Level. Parity in Democracy with Improved Living Conditions for All.
Παράλληλα με τα παραπάνω, η Α. Βρυχέα από κοινού με τη Ν.Βαϊου συμμετείχαν στο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο “Ο Τρόπος Λήψης Αποφάσεων – Ανδρών και Γυναικών – σε σχέση με ζητήματα χώρου και κατοικίας”[9]. Στα πλαίσια του προγράμματος πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με διδάσκοντες/ουσες της σχολής καθώς και με φοιτητές/τριες που έθεταν προβληματισμούς σχετικά με εκφράσεις της έμφυλης διάκρισης στο εκπαιδευτικό-ακαδημαϊκό περιβάλλον. Στην τελική έκθεση[10] του προγράμματος που φυλάσσεται στο αρχείο, οι συντάκτριες περιγράφουν και τη δική τους θέση στη σχολή, ως διδάσκουσες σε θέματα φύλου και χώρου. Στο κείμενο της έκθεσης, θέτουν ερωτήματα που αφορούν τους τρόπους με τους οποίους η έμφυλες σχέσεις διαμορφώνουν το περιβάλλον όπου συγκροτείται η καθημερινή ζωή στις πόλεις, ερωτήματα σχετικά με τη διαδικασία με την οποία η παραγωγή του χώρου συμβάλει στην εγκαθίδρυση έμφυλων ιεραρχιών καθώς και τις πρακτικές με τις οποίες η αρχιτεκτονική θα μπορούσε να προσεγγίσει με άλλο τρόπο από τον “κυρίαρχο” τα ζητήματα αυτά. Περιγράφουν τη δυσπιστία του περιβάλλοντος της σχολής απέναντι στα αντικείμενα της σχέσης φύλου και χώρου, όπως αυτή εκφραζόταν προς τις διδάσκουσες αλλά και τις/τους σπουδαστές/τριες που επέλεγαν τα αντίστοιχα μαθήματα, αλλά και την ξεκάθαρη πρόθεσή τους να συνεχίσουν την προσπάθεια, αντιμετωπίζοντάς την, “ως ελκυστική πρόκληση” παρόλη τη δυσκολία.
Μερικά χρόνια αργότερα, στα κείμενα της Bρυχέα, που οργανώθηκαν και γύρω από το βιβλίο της “Κατοίκιση και Κατοικία”[11], καταγράφει τρόπους με τους οποίους η έμφυλη διάκριση βρίσκεται εμποτισμένη στη θεωρία της αρχιτεκτονικής διαχρονικά, εκκινώντας από επιστημονικά κείμενα για την κατοικία του εργάτη-με την “υπομονετική του σύζυγο που τον περιμένει στο σπίτι”[12], μέχρι όψεις της ανισότητας στο δικαίωμα στην παρουσία στην πόλη και το δημόσιο χώρο των γυναικών.
Το καθημερινό από την θεωρία στην πράξη
α. Καθημερινή ζωή και συμμετοχή στον προσφυγικό συνοικισμό της Θήβας – 1983 -1992
Πώς όμως η ιδιαίτερη σημασία που έδινε η Α.Βρυχέα στους χώρους της καθημερινής ζωής, στο βιωμένο χώρο και τις έμφυλες διαστάσεις του, πέρασε από τη θεωρία στην πράξη; Η μετάβαση αυτή συνέβη αρχικά το 1983 όταν η Α.Βρυχέα κλήθηκε να μελετήσει και να υποβάλει μια πρόταση για την ανάπλαση του παλιού προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας, έργο το οποίο αποτέλεσε θεμελιώδους σημασίας στην ακαδημαϊκή και ερευνητική πορεία της, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται και από τον όγκο του αρχειακού υλικού που αφορά τη Θήβα.
Χτισμένη το 1926 για τη στέγαση προσφύγων κυρίως από τη περιοχή της Σμύρνης, η αποτελούμενη από 296 κατοικίες και με πληθυσμό περίπου 750 κατοίκων γειτονιά, ήταν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού, με τις χωρικές του προεκτάσεις αποτυπωμένες στο δομημένο περιβάλλον.
Εικόνα 10: Προσφυγικός συνοικισμός της Θήβας.
Παρόλη την εικόνα εγκατάλειψης που παρουσίαζε ο συνοικισμός, η αρχική ομάδα μελέτης [13] που συστάθηκε με επικεφαλής τη Βρυχέα κατάφερε με μια ευαίσθητη ανάγνωση του οικισμού να διακρίνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος και κυρίως του κοινωνικού ιστού, ο οποίος είχε υφανθεί από την καθημερινή ζωή και τη δράση των κατοίκων.
Συστατικά αυτής της ύφανσης αποτελούσαν: Αρχικά η κοινή ιστορία και μνήμη των κατοίκων του συνοικισμού, όπου οι κοινές προσφυγικές ρίζες και πολιτιστικές αξίες, σε συνδυασμό με την συνείδηση της περιθωριοποίησης τους είχαν δημιουργήσει δυνατούς κοινωνικούς δεσμούς και σχέσεις. Η στενή αυτή σχέση μεταξύ των κατοίκων είχε συμβάλει στην ανάπτυξη ενός κοινού αισθήματος οικειότητας και αλληλεγγύης με αποτέλεσμα να βιώνουν τη γειτονιά τους ως μια «μεγάλη οικογένεια». Επίσης, η ιδιαίτερη σχέση ιδιωτικού – δημόσιου, κατοικίας – γειτονιάς, μέσα – έξω, η οποία δημιουργούσε την αίσθηση ενός κοινού αστικού χώρου μέσα στον οποίο συμβαίνει η καθημερινή ζωή με όλες τις εκφράσεις της. Τέλος, οι αυθόρμητες παρεμβάσεις σε κάθε σπίτι οι οποίες αντανακλούσαν τα όνειρα και τα συναισθήματα του ιδιοκτήτη σε συνδυασμό με την άτυπη εξέλιξη των οικιστικών μονάδων από τους ίδιους και σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες, είχε οδηγήσει σε μια «παραγωγή χώρου από την ίδια την κοινότητα και στη δημιουργία ενός δομημένου περιβάλλοντος κοινωνικά ελεγχόμενου από τους ίδιους τους κατοίκους».[14]
Εικόνα 11: Χειρόγραφη σημείωση σχετικά με το εγχείρημα της Θήβας. Επισημαίνονται μεταξύ άλλων προβληματισμοί της Βρυχέα, για τη Θήβα, γύρω από τις έννοιες της ανάγκη και του κατεπείγοντος καθώς και το ερώτημά της για τις εναλλακτικές μεθόδους της αρχιτεκτονικής, ενάντια σε πολιτικές αποκλεισμών.
Αποτέλεσμα του αρχικής ανάγνωσης του χώρου και του κοινωνικού ιστού ήταν η δημιουργία της ‘Εναλλακτικής πρότασης για την ανάπλαση του παλιού προσφυγικού συνοικισμού της Θήβας’ με τη συμμετοχή των ίδιων των κατοίκων, η οποία είχε ως στόχο να προστατέψει την καθημερινή ζωή, τις πλούσιες κοινωνικές πρακτικές, τις διαφορετικές από το υπάρχον μοντέλο μορφές νοηματοδότησης του χώρου καθώς τη συλλογική μνήμη.
Στη διάρκεια της πρώτης φάσης του προγράμματος, η καθημερινή ζωή στο συνοικισμό της Θήβας καταγράφηκε, σύμφωνα με τα περιεχόμενα του αρχείου, με ποικιλία τρόπων και μεθοδολογικών εργαλείων. Τέτοια ήταν, αρχικά, ειδικές καρτέλες καταγραφής, μέσω των οποίων στα πλαίσια τις πρώτης επαφής της ομάδας εργασίας με τις/τους κατοίκους, αποτυπώνονται λεπτομέρειες κατασκευής έως και η γνώμη των κατοίκων σχετικά με την κατοικία τους και το δημόσιο χώρο του οικισμού. Παράλληλα, πραγματοποιούνταν λεπτομερής φωτογραφική αποτύπωση των εσωτερικών χώρων και των δραστηριοτήτων που φιλοξενούσαν, των “μεταβατικών χώρων” καθώς και των αντικειμένων καθημερινής χρήσης.
Εικόνες 12-14: Προσφυγικός Συνοικισμός Θήβας -Φωτογραφική αποτύπωση εσωτερικών χώρων, δραστηριοτήτων, αντικειμένων καθημερινής χρήσης.
Τέλος, ένα ακόμη εργαλείο για την τεκμηρίωση της οικειοποίησης των χώρων των μονάδων του συνοικισμού, ήταν κατόψεις αποτύπωσεων (συχνά στα αναφερόμενες ως “κατοικημένες κατόψεις”), μέσα από τη λεπτομέρεια των οποίων γίνεται σαφής η έμφαση έδινε η αρχιτεκτονική ομάδα ακόμα και στο αντικείμενο στην καθημερινή ζωή. H διαδικασία αυτή, διήρκησε δυόμιση μήνες, και συμμετείχαν σε αυτήν η αρχιτεκτονική ομάδα καθώς και δεκατέσσερις φοιτητές και φοιτήτριες, διάστημα κατά το οποίο “δημιουργήθηκαν πολύ στενές σχέσεις” με την κοινότητα του συνοικισμού όπως μας περιέγραψε η Τόνια Κατερίνη, στη συνέντευξη που πραγματοποιήσαμε μαζί της. Η ίδια, αναφέρθηκε ακόμη στην διεπιστημονική προσέγγιση που ακολούθησε η ομάδα, στην οποία συμμετείχαν ψυχολόγοι, και κοινωνικοί λειτουργοί.[15] Από τις τελευταίες επιχειρήθηκε να ενθαρρυνθεί και η συμμετοχή των παιδιών κατοίκων του συνοικισμού, μέσω για παράδειγμα, της συλλογικής οργάνωσης μιας έκθεσης παιδικής ζωγραφικής, στην οποία τα παιδιά παροτρύνθηκαν να απεικονίσουν το σπίτι τους, καθώς και πώς φαντάζονται το σπίτι τους στο μέλλον.
Εικόνες 15-16: Τα παιδιά ως ενεργοί συμμετέχοντες στην διαδικασία σχεδιασμού, όπως ανέφερε η Τ. Κατερίνη στην συνέντευξή της: ‘Είχε γίνει μια τρομερή έκθεση ζωγραφικής. Είχαν ζωγραφίσει τα παιδιά πώς βλέπουνε το σπίτι τους, και πώς φαντάζονται το σπίτι του. Από τα παιδιά είχαμε ακούσει απίστευτα πράγματα (…)’
Το γεγονός αυτό υποδεικνύει το εύρος των συμμετοχικών διαδικασιών που χρησιμοποίησε η αρχιτεκτονική ομάδα, καθώς και τη σημασία που έδινε στο να ακουστεί και να συμπεριληφθεί στον σχεδιασμό η γνώμη όλων των χρηστών.
Η δεύτερη φάση του προγράμματος αφορούσε την μετάφραση μέσω πρακτικών συμμετοχικού σχεδιασμού των αναγκών των χρηστών όπως αυτές είχαν καταγραφεί μέσω της αποτύπωσης της καθημερινής ζωής σε αρχιτεκτονικές, πολεοδομικές και κοινωνικές παρεμβάσεις, με σκοπό “…να αποδώσει στον κάτοικο την πραγματική του θέση σαν χρήστη και όχι την συνήθως προτεινόμενη θέση του καταναλωτή“ (Δήμος Θηβαίων 1988). Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να επισημάνουμε το ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των γυναικών κατοίκων του συνοικισμού στην ανάπλασή του, τόσο μέσω της αναγνώρισης της συμβολής τους στην παραγωγή και το μετασχηματισμό των χώρων του, όσο και με τη συμμετοχή τους στη διαδικασία της ανάπλασης.
Εικόνες 17-18: Προσφυγικός Συνοικισμός Θήβας. Αρχείο Άννης Βρυχέα: Καταγραφή και αρχιτεκτονική πρόταση: το πριν και το μετά των μονάδων 11γ και 11δ οι οποίες μετατράπηκαν σε κέντρο γειτονιάς το οποίο στέγασε για πολλά χρόνια το συνεταιρισμό των γυναικών της Θήβας.
β. Συνδιάσκεψη Habitat II, Κωνσταντινούπολη
Παράλληλα με όλα τα παραπάνω, η καταγραφή της καθημερινής ζωής και των ποιοτήτων της δε γινόταν ποτέ από μια σκοπιά απομακρυσμένη από τις υλικές συνθήκες ή με τάσεις ωραιοποίησης. Στα κείμενα του αρχείου από το 1996, ανήκει το υλικό για τη Διεθνή Συνδιάσκεψη για το HABITAT II που οργανώθηκε στη Κωνσταντινούπολη, με θέμα “Μία κατοικία για όλους/ες σε οικισμούς ανθρώπινους και βιώσιμους”. Στα πλαίσια των προεργασιών της συνδιάσκεψης, η Βρυχέα συμμετέχει στην Ομάδα Εργασίας του ΤΕΕ[16] για την Κατοικία των μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων. Στο κείμενο της η Ομάδα διατυπώνει σαφώς ότι το πρόβλημα του αποκλεισμού από το δικαίωμα σε αξιοπρεπή κατοικία στην Ελλάδα για τα “μη προνομιούχα’ άτομα είναι ιδιαίτερα οξύ.
Αναλύονται ειδικότερα επιμέρους δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι άστεγοι αλλά και άτομα με δυσκολία στην πρόσβαση στην κατοικία, ειδικές κοινωνικές ομάδες όπως “οι νέοι, οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες, οι μονογονεϊκές οικογένειες όπως επίσης και μερικές συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες όπως γιά παράδειγμα οι μετανάστες, οι τσιγγάνοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι αποφυλακιζόμενοι και γενικότερα οι άνθρωποι που βρίσκονται στό στάδιο της αποϊδρυματοποίησης κλπ.”
Στο τελικό κείμενο εντοπίζεται η έννοια της καθημερινής ζωής στο ερώτημα που τίθεται: “Μια ομάδα του πληθυσμού, οι ίδιοι οι κάτοικοι μιας γειτονιάς μπορούν να χτίσουν την ζωή τους και το χώρο τους σε επίπεδο καθημερινής ζωής;”[17]
Η ομάδα εργασίας προτείνει ως βασικούς άξονες νέων εναλλακτικών προτάσεων σχεδιασμού στις σύγχρονες πόλεις, μια ολιστική προσέγγιση σχεδιασμού η οποία ‘θα πρέπει να στοχεύει στο σύνολο της καθημερινής ζωής των κατοίκων – μέσα από μια ολοκληρωμένη και πολυεπίπεδη δράση’ και η οποία είναι δυνατόν να επιτευχθεί με την ‘ συμμετοχή των κατοίκων, των άμεσα ενδιαφερομένων – συμμετοχή ουσιαστική κι όχι διακηρυκτική – και σε όλες τις φάσεις (προγραμματισμός / σχεδιασμός / κατασκευή / διαχείριση)’. Την προσέγγιση αυτή είχε εφαρμόσει και στην πράξη η Α. Βρυχέα στο παράδειγμα της Θήβας, όπου η εναλλακτική πρότασή της στόχευε σε μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση τόσο της χωρικής όσο και της κοινωνικής υποβάθμισης του συνοικισμού.
Εικόνα 19: Ενημερωτικό Έντυπο για τη Συνδιάσκεψη Habitat II, στην Κωνσταντινούπολη, Μάιος 1996
γ. EUROPIL: Πρόγραμμα Ανταλλαγής Εμπειριών: 4 γειτονιές / 4 περιοχές σε κρίση
Παράλληλα, στο αρχείο εντοπίζεται υλικό από το Ερευνητικό Πρόγραμμα που υλοποιήθηκε από την “Ευρωπαϊκή εταιρεία για την κοινωνική ένταξη μέσω της κατοικίας”, με το τίτλο EUROPIL: 4 γειτονιές σε κρίση/4 πόλεις. Conseil des Communes et des Regions d’Europe-Europil Exchange d’Experiences. Ευρωπαϊκή συλλογική έρευνα με επιστημονική υπεύθυνο την Άννη Βρυχέα[18].
Στα πλαίσια του προγράμματος, ερευνήθηκαν και καταγράφηκαν συγκριτικά οι συνθήκες ζωής σε τέσσερις υποβαθμισμένες γειτονιές ευρωπαϊκών πόλεων. Το έργο συγκρότησε μια μεθοδολογία δράσης για την αντιμετώπιση του χωρικού αποκλεισμού και την ανάπλαση γειτονιών σε κρίση, με βασικό γνώμονα το σεβασμό στις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής. Η μεθοδολογία αυτή περιλαμβάνε αρχικά την αναλυτική καταγραφή και διαθεματική μελέτη πολύμορφων εκφράσεων του κοινωνικού αποκλεισμού (που συνδύαζε τις πρακτικές της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας με αυτές της μελέτης των περιοχών από κοινωνιολογική, οικονομική και δημογραφική σκοπιά). Ακολούθησαν επισκέψεις στις περιοχές μελέτης όπου διοργανώνονταν συζητήσεις με τις/τους κατοίκους των γειτονιών, και τους συλλογικούς φορείς τους καθώς και συναντήσεις των επιστημόνων από κάθε χώρα που συμμετείχαν στο πρόγραμμα.
Στην ολοκλήρωση του προγράμματος παρουσιάστηκαν πιθανές κατευθυντήριες γραμμές για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού σε καθεμία από τις περιοχές που συμμετείχαν. Για παράδειγμα, στην περιοχή μελέτης στον Πειραιά- γειτονιά των Μανιάτικων, οι προτεινόμενες παρεμβάσεις περιλάμβαναν πολιτικές άρσης του αποκλεισμών όπως αυτοί εκφράζονται σε χωρικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο: εστίαζαν στην ενδυνάμωση των γυναικών κατοίκων της γειτονιάς, στη δημιουργία κινήτρων για παραμονή στην περιοχή για τη νεολαία της περιοχής καθώς και σε μια σειρά δράσεων για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και των άτυπων δικτύων της κοινότητας.
Εντοπίζουμε ανάμεσα στα τεκμήρια του αρχείου, τη διαδικασία της διεξαγωγής συνεντεύξεων και καταγραφών από μία ομάδα γυναικών κατοίκων της περιοχής 3eme Ouest στη Λυών της Γαλλίας, μίας από τις συμμετέχουσες γειτονιές, που κατέγραψαν τις καθημερινές τους διαδρομές σε μια σειρά φωτογραφικών άλμπουμ. Αντίστοιχα, φυλάσσονται στο αρχείο ενδεικτικά τεκμήρια από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του προγράμματος στη γειτονιά των Μανιάτικων στον Πειραιά.
Εικόνες 20-22: EUROPIL – 4 γειτονιές / 4 περιοχές σε κρίση. Αρχείο Άννης Βρυχέα. “Κάδρα Ζωής”- “ Cadres de Vie”. Τεκμηρίωση των χώρων της καθημερινής τους ζωής από τις γυναίκες της γειτονιάς 3eme Ouest, στη Λυών.
Εικόνες 23-24: Συνέντευξη μιας οικογένειας κατοίκων στα Μανιάτικα, Πειραιάς. Multimedia Report. EUROPIL, Projet No 93R6 Commission des Communautes Europeenes DG XVI. Conseil des Communes et des Regions d´Europe-CCRE. Programme de Cooperation Interregionale/Interurbaine Exchange d’Experience (PEE 1993). Transfer methodologiquie et technologique de requalification de quartiers “en crise” entre 4 villes. APIP, Valencia (Espagne). ALPIL, Lyon (France), Habitat et Renovation, Brussels (Belgique), PRAXIS, Le Piree (Grece). 31 Mars 1994.
δ. “Αρχείο Φτωχής Κατοικίας – Αυθαίρετη Κατοικία στο Πέραμα”
Στα περιεχόμενα του αρχείου ανήκουν και τεκμήρια του “Αρχείου Φτωχής Κατοικίας”[19] για τα αυθαίρετα στο Πέραμα. Η πρόθεση για τη θεσμοθέτηση του Αρχείου “Φτωχής Κατοικίας” και “Φτωχών” Κατοικημένων Οικιστικών Συνόλων, από το Σπουδαστήριο “Αρχιτεκτονικός Χώρος και Επικοινωνία” του Τομέα 3, του οποίου υπεύθυνη ήταν η Άννη Βρυχέα, καταγράφεται σε μία αναλυτική πρόταση έρευνας. Η πρόταση αυτή, επιδίωξε να αποτελέσει ένα ακόμη βήμα στη διαδρομή των σχετικών μαθημάτων σύνθεσης που πραγματοποιούνταν στον Τομέα ήδη από το 1976, και αφορούσαν την “Κατοίκηση και Επανακατοίκηση “Υποβαθμισμένης γειτονιάς””. Σύμφωνα με αυτή, το Αρχείο θα είχε σα στόχο τη συστηματική καταγραφή και τεκμηρίωση “φτωχών οικιστικών συνόλων” που περιλαμβάνουν πολύτιμα συστατικά μιας “ιστορίας του σήμερα” και καθρεφτίζουν χωρικά στοιχεία ενός τρόπου ζωής- αντιπαραδείγματος του κυρίαρχου τρόπου οργάνωσης του χώρου στις σύγχρονες πόλεις.
Το αρχείο διαμορφωνόταν και προτεινόταν να συνεχίσει να διαμορφώνεται στη βάση μιας μεθόδου καταγραφής των “φτωχών” κατοικιών σε ειδικές καρτέλες καταγραφής. Ειδικότερα, το πρώτο μέρος της καρτέλας αφορούσε την καταγραφή του “κοινωνικού πορτραίτου του νοικοκυριού” και το δεύτερο τη συστηματική καταγραφή του χώρου των κατοικιών. Στις καρτέλες καταγραφής που φυλάσσονται στο αρχείο, αποτυπώνονται οι χώροι κατοίκησης του αυθαίρετου οικισμού του Περάματος, καθώς και λεπτομέρειες της οικειοποίησης και των μετασχηματισμών τους. Σημαντικό είναι επίσης να επισημανθεί το πεδίο της καρτέλας καταγραφής “Συμμετοχή της γυναίκας στην κατασκευή”, με τα αυθαίρετα να είναι μία από τις σπάνιες περιπτώσεις, όπως και η πρόταση για το Αρχείο τονίζει, στις οποίες γυναίκες βρίσκονται να εργάζονται στην οικοδομική διαδικασία.
Εικόνες 25-27: Αρχείο «Φτωχής Κατοικίας». Αρχείο Άννης Βρυχέα. Καρτέλα Καταγραφής αυθαίρετης κατοικίας στο Πέραμα
ε. Βιβλίο “Κατοίκιση και Κατοικία”
Στο βιβλίο της, Κατοίκιση και Κατοικία, η Βρυχέα επικεντρώθηκε σε ζητήματα κατοίκισης και κατοικίας στα πλαίσια της καθημερινής ζωής στην πόλη, κυρίως μέσα από τη μελέτη περιπτώσεων μαζικής κατοίκισης. Στα κεφάλαια του βιβλίου σκιαγραφείται η εποχή κατά την οποία η κατοικία για τους πολλούς αποτέλεσε κρίσιμο κοινωνικό και αρχιτεκτονικό ζήτημα, σε μια διαδρομή που εκκινεί από το 19ο αιώνα και τη μαζική μετακίνηση των εργατών στις πόλεις, στη δεκαετία του 1930 με τις εξαγγελίες του μοντέρνου κινήματος για τη μαζική κατοικία, φτάνοντας ως τη σύγχρονη εποχή.
Βασιζόμενη στην εκτενή αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα που είχε πραγματοποιήσει σε βιβλιοθήκες και αρχεία στην Αμερική, τη Γαλλία και την Αγγλία, και εμπλουτίζοντάς της με αποτελέσματα της ερευνητικής της δραστηριότητας και εκπαιδευτικού έργου, η Βρυχέα εστιάζει σε έννοιες και μεθοδολογικά εργαλεία της αρχιτεκτονικής όπως αυτά χρησιμοποιήθηκαν διαχρονικά και χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση «υποβαθμισμένων» γειτονιών και περιοχών. Αναδεικνύονται όψεις μιας διαχρονικής διπλής κρίσης, κατοικίας και κατοίκησης, όπως την ονομάζει καθώς και μια κριτική μελέτη πολιτικών διαχείρισής της από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία.
Στη συλλογιστική της Βρυχέα, συντελεστές της κρίσης αυτής αποτελούν η αποτυχία του μοντέλου για τη μαζική κατοίκιση όπως εκφράστηκε διεθνώς, αλλά και μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στον τρόπο η καθημερινή ζωή και οι ανάγκες των σύγχρονων κατοίκων των πόλεων οργανώνονται και σε μία «πεισματική επιβίωση» ενός συγκεκριμένου χωρικού μοντέλου κατοικίας που αναπαράγεται από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Καταγράφοντας τη γενεαλογία των προτύπων που μεταχειρίζεται η αρχιτεκτονική πρακτική για τη διαχείριση ζητημάτων της κατοικίας των πολλών, επικεντρώνει αρχικά την έρευνά της στα εκθέματα/συμμετοχές για την εργατική κατοικία όπως παρουσιάστηκαν στις Μεγάλες Διεθνείς Βιομηχανικές Εκθέσεις της περιόδου 1851-1900, μέσω των οποίων διαδίδονταν οι μεγάλες και «επίσημες» τεχνικές και επιστημονικές εξελίξεις της εποχής. Στη συνέχεια περιγράφει πώς τα πρότυπα αυτά επηρέασαν τη συγκρότηση των αρχών της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και των προσταγών της για τυποποιημένη παραγωγή κατοικιών. Φτάνει, τέλος να περιγράψει το πώς, η διαδρομή αυτή φτάνει ως τη σύγχρονη εποχή, όπου τα ίδια ομοιόμορφα επιβεβλημένα πρότυπα κατοίκισης για το πιο μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού στις πόλεις εξελίσσονται, χρεοκοπημένα πλέον, συγκροτώντας γειτονιές και ευρείες περιοχές πόλεων όπου το δικαίωμα στην αξιοπρεπή κατοίκιση βρίσκεται σε διερώτηση.
Στα έγγραφα ντοκουμέντα της έρευνάς της για το βιβλίο που φυλάσσονται στο αρχείο, ο/η επισκέπτης/τρια μπορεί να ανατρέξει σε βιβλιογραφικές αναφορές, αρχειακό υλικό από βιβλιοθήκες και οργανωμένους φακέλους ενότητες με βάση τους οποίους συγκροτήθηκαν τα επιμέρους κεφάλαια του βιβλίου.
Εικόνα 28: Εργατικές κατοικίες στην Έκθεση του 1900. Κατοικίες στον οικισμό Port Sunlight. Πηγή: Μ.Μ. Lever Brothers
Εικόνα 29: Σπίτια μοντέλα για τέσσερις οικογένειες εργατών κτισμένα σε φυσικό μέγεθος. Πηγή: Henry Roberts 1851 και στα περιοδικά και εφημερίδες: The Builder, The Labourer’s Friend, Morning Chronicle.
Το καθημερινό στη διδασκαλία
α. Μαθήματα Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης
Η ανάδειξη της σημασίας της καθημερινής ζωής και της αναλυτικής παρατήρησής της, εφαρμόστηκε σταδιακά σα μεθοδολογικό εργαλείο στη διδασκαλία της Βρυχέα. Στη διάρκεια της ακαδημαϊκής της πορείας που καθρεφτίζεται στο αρχείο, σε μια σειρά συνθετικών μαθημάτων στα οποία δίδαξε η Βρυχέα, κυρίως στην ενότητα των παρεμβάσεων σε “γειτονιές σε κρίση” ή “υποβαθμισμένες” περιοχές, πρώτο βήμα της μεθοδολογίας για την επεξεργασία του θέματος από τις φοιτήτριες και τους φοιτητές ήταν η ανάλυση και καταγραφή διαφορετικών σχέσεων χώρου και αντικειμένων που εκφράζουν “διαφορετικούς τρόπους ζωής”, σε επίπεδο ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.
Στα μαθήματα σύνθεσης, που επικεντρώνονται στο τρίπτυχο Κατοικία Χώρος Χρήστης/ρια, παρατηρήσαμε την εξέλιξη των θεμάτων στη διάρκεια του χρόνου. Εκκινώντας από αυτά που επιχειρούσαν συγκρίσεις “διαφορετικών τρόπων ζωής”[20] ως τα τελευταία στα οποία εντάχθηκε η οπτική του φύλου στο σχεδιασμό ή η εστίαση στους ενδιάμεσους χώρους, διαπνεόταν πάντα από τη συλλογιστική της έμφασης στην παρατήρηση της καθημερινής ζωής.
Κατά τα χρόνια 1996 έως το 2004, τα σχετικά μαθήματα δεύτερου και τρίτου έτους εστίαζαν στις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, θέμα και τόπος με τον οποίο η Άννη Βρυχέα ανέπτυξε ιδιαίτερη σχέση. Στα σχετικά έγγραφα και περιγραφές μαθημάτων που περιλαμβάνονται στο αρχείο, παρατηρούμε την πρόταση για λεπτομερή αποτύπωση της καθημερινής ζωής των κατοίκων των διαμερισμάτων από τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που συμμετείχαν στο μάθημα. Η καταγραφή αυτή, ιδιωτικών, δημόσιων και κοινοτικών χώρων “με ιδιαιτερότητες” γύρω από το συγκρότημα των προσφυγικών πολυκατοικιών, προτεινόταν να συνοδεύεται από μια τεκμηρίωση αντικειμένων καθημερινής χρήσης (έπιπλα, κινητός εξοπλισμός, γλάστρες, αντικείμενα), και τις σχέσεις που οι χρήστες/τριες των χώρων αναπτύσσουν με αυτά.
Μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όπως έλαβε χώρα στην περιοχή των Προσφυγικών Πολυκατοικιών, μελετήθηκε και αναδείχθηκε η σημασία της επινοητικής οικειοποίησης και κατοίκησης των ενδιάμεσων -κυρίως υπαίθριων και κατωφλιακών περιοχών του συγκροτήματος, στους οποίους η καθημερινή ζωή των κατοίκων ύφαινε μιας μορφής διαπερατή, πορώδη μεμβράνη, όπως την περιέγραψε ο Σταύρος Σταυρίδης[21]. Παράλληλα, μαζί και με αναλυτική έρευνα για τις/ους ενοίκους, τις ιστορίες τους που καταγράφηκαν σε συνεντεύξεις από την Βρυχέα και τη διδακτική ομάδα των μαθημάτων[22], μια σειρά από εκδηλώσεις, δημόσιες δράσεις, εφήμερες κατοικήσεις, γεγονότα γιορτής και διεκδίκησης, παρήχθησαν στο πλαίσιο και στο περιθώριο των μαθημάτων. Ιδιαίτερα τα χρόνια της επαπειλούμενης κατεδάφισης των σήμερα κηρυγμένων μνημείων προσφυγικών πολυκατοικιών, η καθημερινότητα της κοινότητας των προσφυγικών συνάντησε αυτή της κοινότητας των φοιτητών/τριών της σχολής, ανέπτυξαν σχέσεις και πύκνωσαν με τις παρουσίες τους, τους χώρους συνάντησης.
Εικόνες 30-31: Χειρόγραφες σημειώσεις της Α.Βρυχέα από συνέντευξη με κάτοικο των Προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας. Στο υπογραμμισμένο από την Α. Βρυχέα σημείο του κειμένου αναφέρεται: “Υπάρχει και η ιδέα να επισκευαστούν για χρήση του Αγίου Σάββα – Πώς χωρίς ανθρώπους; Μου θυμίζει σαν εικόνα τη χελώνα, σκοτώνουμε τη χελώνα και δείχνουμε στα παιδιά το καβούκι της.”
Όπως μας ανέφερε στη συζήτηση που είχαμε μαζί του, στα πλαίσια της υλοποίησης της έρευνας, ο αρχιτέκτονας και κάτοικος των Προσφυγικών Δημήτρης Ευταξιόπουλος, η συνθήκη του επείγοντος που έφερε η απειλή της κατεδάφισης, δυνάμωσε τις σχέσεις μεταξύ των κατοίκων του συγκροτήματος και οδήγησε σε μια σειρά από συλλογικές αυτοσχέδιες επεμβάσεις στους χώρους του, ιδιωτικούς και κοινόχρηστους. Ο ίδιος μας περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο η Α.Βρυχέα έφτασε στα Προσφυγικά μία μέρα και εξέφρασε αυθόρμητα και με ενθουσιασμό, την πρόθεσή της να συνδράμει τον αγώνα των κατοίκων, και διατήρησε τη σχέση της με τις και τους ενοίκους του συγκροτήματος μέχρι το τέλος της διαδρομής αυτής.
Εικόνες 32-33: Αφισάκια καλέσματος για επιτόπια δράση στο περίπτερο των Προσφυγικών της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Διοργάνωση από πρωτοβουλία φοιτητών αρχιτεκτονικής, 2000.
Εικόνα 34: Αφίσα εκδήλωσης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. για τη διάσωση των προσφυγικών πολυκατοικιών της Λ.Αλεξάνδρας, 30 Οκτωβρίου 2000.
Εικόνα 35: Όψη των Προσφυγικών της Αλεξάνδρας, με αναρτημένα πανό την περίοδο της επαπειλούμενης κατεδάφισής τους. Στο μεγάλο κάθετο πανό οι φράσεις: “Όχι στην εξαφάνιση μιας προσφυγικής γειτονιάς. Αναβάθμιση πολυκατοικιών, υπαίθριων χώρων για τους κατοίκους, για όλη την πόλη. Αντισταθείτε στα σχέδια εξαφάνισης της ιστορίας και της μνήμης από την πόλη και την μετατροπή των χώρων ζωής σε εμπόρευμα.”
Εικόνα 36: Στήσιμο έκθεσης σπουδαστικών εργασιών από φοιτητές/τριες και διδάσκοντες της Σχολής Αρχιτεκτόνων, για τα Προσφυγικά της Αλεξάνδρας
Εικόνα 37 : Τεύχος με κουπόνια την οικονομική ενίσχυση για το διήμερο διαμαρτυρίας για τα Προσφυγικά της Λ.Αλεξάνδρας 24-25 Μαΐου 2003.
Εικόνα 38: Απόφαση της Γενικής Συνέλευσης της Σχολής Αρχιτεκτόνων: Διαμαρτυρία για τις μεθοδεύσεις κατεδάφισης του συγκροτήματος των προσφυγικών πολυκατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Αθήνα, 2.10.2003.
Εικόνα 39: Σπουδαστικές εργασίες για Επεμβάσεις στα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας.
β. Μαθήματα Επιλογής- Φύλο και Χώρος
Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε η ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων και συνεργάτιδα της Άννης Βρυχέα για χρόνια, Ντίνα Βαΐου, μας περιέγραψε την πορεία που ακολούθησαν από κοινού στην προσπάθειά τους να οργανώσουν μαθήματα με έμφαση στην έμφυλη διάσταση του χώρου στη Σχολή της Αρχιτεκτονικής, ήδη από τη δεκαετία του 1980. Η πρώτη σχετική πρόταση για διατομεακό μάθημα που θα είχε προσανατολισμό σχετικό με ζητήματα φύλου στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, έγινε το 1984 και απορρίφθηκε από τη διοίκηση της σχολής, “με διάφορα προσχήματα”.
Κάποια χρόνια αργότερα, το πρώτο σχετικό μάθημα επιλογής που υλοποίησαν μαζί με τη Βρυχέα εντάχθηκε στο πρόγραμμα της σχολής, μετά από επίμονη προσπάθεια των διδασκουσών, ως κατεύθυνση του μαθήματος της “Κηποτεχνίας”! Στη συνέχεια, με την αναμόρφωση του προγράμματος σπουδών της σχολής η κυρία Βαΐου μας περιέγραψε την ίδρυση του μαθήματος που είχε τότε την ονομασία «Γυναίκες και Χώρος, Γυναίκες και Κατοικία» και στη συνέχεια μετονομάστηκε σε «Φύλο και Χώρος», τίτλο που έχει μέχρι και σήμερα που συνεχίζει να διδάσκεται.
Το μάθημα, όπως μας εξήγησε η ίδια, είχε σαν πρώτο ζητούμενο προς τις/τους φοιτητές/τριες την καταγραφή ενός προσωπικού-οικείου χώρου κατοικίας τους, και πιο συγκεκριμένα μια καταγραφή της χρήσης, της κατοίκησης που αυτός λαμβάνει. Στη συνέχεια, παρόμοιες καταγραφές εστίαζαν στην κλίμακα της γειτονιάς. Οι φοιτήτριες/τες καλούνταν να συνδέσουν και να αναλύσουν τα ευρήματά τους, που αφορούσαν τις πρακτικές της κατοίκησης, συχνά και υπό το φίλτρο άλλων διακρίσεων όπως εκφράζονται στο χώρο (για παράδειγμα το μάθημα εστίασε για αρκετά χρόνια στα ίχνη της κατοίκησης των μεταναστριών στην Αθήνα).
Στη συνέντευξη αναδείχθηκε με πολλαπλούς τρόπους, η αντίθεση που παρουσίαζε η εκπαιδευτική προσέγγιση και η γενικότερη στάση της Βρυχέα με την κυρίαρχη στάση του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος της σχολής. Ο τρόπος της διδασκαλίας της, με την επιμονή για τη λεπτομερή παρατήρηση των πρακτικών και των ιχνών της καθημερινής ζωής στο περιβάλλον, ιδιαίτερα της κατοικίας και της γειτονιάς, με έμφαση στους πιο ταπεινούς τόπους, δεν ήταν απλό να γίνει “κατανοητός” μέσα σε ένα διδακτικό πλαίσιο που έτεινε να υποστηρίζει τις “θαρραλέες” συνθετικές χειρονομίες στη διαμόρφωση του χώρου, που συχνά αγνοούν-διαστρέφουν τις κοινωνικές συνθήκες εντός των οποίων λαμβάνουν χώρα. Χαρακτηριστικά αναφέρει:
“ Καταλαβαίνετε λοιπόν, ότι όλη η διδασκαλία της Άννης, η οποία στηριζόταν στο πόσο σημασία έχει η εμπειρία των ανθρώπων, ότι για να σχεδιάσω κάτι πρέπει να δω τι έχουν μες στο σπίτι τους, πώς τα χρησιμοποιούν, όλα αυτά τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, και πόσο πρέπει να τα ψάχνουμε- γιατί το καθένα λέει και μια ιστορία. Όχι μόνο δεν είχαν βάλει στο μυαλό τους ότι μπορεί να σου λέει μια ιστορία η φουφού που την έχω εκεί κι όχι παραπέρα, αλλά ούτε και παραδεχόντουσαν ότι αυτή είναι μια πορεία για τη σύνθεση.”[23]
Συμπεράσματα/Αποτελέσματα
Επιχειρώντας να παρουσιαστούν σύντομα, τα κύρια πορίσματα της έρευνάς μας, για την κρισιμότητα και τους τρόπους συγκρότησης της έννοιας της καθημερινής ζωής στην πορεία του έργου της Άννης Βρυχέα, συμπεραίνονται τα εξής:
Αρχικά, όπως διαφαίνεται στα περιεχόμενα του αρχείου, η λεπτομερής ανάγνωση των πρακτικών και των ιχνών της καθημερινής ζωής σε περιοχές σε “κρίση”, εκκινώντας από την κλίμακα των αντικειμένων ως τη κλίμακα γειτονιάς και πόλης περιγράφεται πάντα σαν η βάση, και η προϋπόθεση για όποια σκέψη για το μετασχηματισμό τους. Κάθε συνθετική πρόταση- φιλοδοξεί να λειτουργεί ως χειρονομία “προστασίας” τους, ως πεδίο πολύτιμου κοινωνικού πλούτου.
Στο έργο της, όπως το είδαμε στο αρχείο, εμφανίζεται επίμονα και με φροντίδα, μία διαρκής εστίαση στην επινοητικότητα της κατοίκησης των γυναικών, καθώς και των πιο αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων, στο κάθε μέρα, μαζί και στις συνθήκες του επείγοντος και της ανάγκης.
Περιγράφονται, με ποικιλία μέσων οι διαπλοκές των χωρικών εκφράσεων της καθημερινής ζωής με την ιδιαίτερη ιστορία των τόπων επέμβασης- και κατ’ επέκταση της πόλης και των κατοίκων της. Αναδεικνύεται η ανάγκη να καταγράφονται ερευνητικά και στο πλαίσιο της διδακτικής διαδικασίας, οι τρόποι με τους οποίους καθρεφτίζονται οι αιφνίδιες ή σταδιακές αλλαγές κοινωνικών σχέσεων στους τόπους που η κατοίκηση, με τους ξεχωριστούς της χώρους και ρυθμούς, συμβαίνει.
Συμπερασματικά, η παρούσα έρευνα μέσα από την επανεξέταση του αρχείου της καθηγήτριας Άννης Βρυχέα, το οποίο αποτελεί σημαντική μαρτυρία της εναλλακτικής της προσέγγισης για το χώρο, τις ιδέες και τις πεποιθήσεις της, ανέδειξε τη συνάφειά του έργου της με τα σύγχρονα αστικά ζητήματα. Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε την έντονη αντίθεση της πρότασης για διαρκή έμφαση στις ποιότητες της καθημερινής ζωής σε σχέση με σημερινή νεοφιλελεύθερη αρχιτεκτονική πραγματικότητα, των αποφάσεων από τα “πάνω” για τους βίαιους μετασχηματισμούς του χώρου της πόλης, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες, οι εμπειρίες και οι ζωές των πιο αποκλεισμένων. Εν μέσω των διαδοχικών κρίσεων στο διάστημα που μεσολάβησε από το 2005 μέχρι σήμερα, η πόλη, οι γειτονιές, το δικαίωμα στην κατοίκηση και την κατοικία εξακολουθούν να βρίσκονται σε εκκρεμότητα, ενώ το έργο της Α.Βρυχέα και οι προοπτικές που αυτό άφησε, παραμένουν ανοιχτές.
Επιπρόσθετα, η έρευνα επιδίωξε να αναδείξει, στο μέτρο που της αναλογεί, στην αξία της καταγραφής της συχνά αποσιωπημένης συμβολής των γυναικών επιστημονισσών στην αρχιτεκτονική και πολεοδομική έρευνα και πρακτική, καθώς και να φωτίσει όψεις της γενεαλογίας της ένταξης της οπτικής του φύλου στα μαθήματα της Σχολής Αρχιτεκτόνων.
Τέλος, η παρούσα μελέτη στοχεύει να αποτελέσει έναυσμα, υπενθύμιση και πρόσκληση για την επίσκεψη του αρχείου από νέες/νέους ερευνητές/τριες. Πρόκειται για μια πρόσκληση που γίνεται με την προσδοκία της διαφύλαξης και επικαιροποίησης της συζήτησης που το έργο της Βρυχέα και της εποχής της ίδρυσε, γύρω από τη σύνδεση της αρχιτεκτονικής πρακτικής καθώς και της εκπαιδευτικής διαδικασίας για το μετασχηματισμό του χώρου, με την διεπιστημονική, λεπτομερή, και κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση της αρχιτεκτονικής της καθημερινής ζωής.
Βιβλιογραφία
Βαΐου Ντίνα (2005). Για την Άννη Βρυχέα. Αθήνα: Περιοδικό ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ
Αρχιτέκτονες, Τεύχος 51 Περίοδος Β: 27
Βαΐου Ντίνα (2017) Χώρος για τον φεμινισμό; έμφυλες προσεγγίσεις του αστικού χώρου στο ΕΜΠ. Τετράδια Ριζοσπαστικής Γεωγραφίας
Βρυχέα Άννη, Κοσμάκη Τζένη (1983) ‘ Χώρος κατοικίας, αντικείμενα, τρόπος ζωής. Παραδείγματα από την Αθήνα’ . Αθήνα: Διάλεξη στα πλαίσια του κύκλου Διαλέξεων – Συζητήσεων του ΤΕΕ.
Bρυχέα, Α. (1995) Αναλυτικό Βιογραφικό Άννης Βρυχέα (online), σελ.11. Δημοσιευμένο στο Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων 1923-1981. ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ Τμήμα Αττικής, https://www.femarch.gr/vrychea/ (προσπελάστηκε στις 29 Ιανουαρίου 2023)
Βρυχέα, Άννη (2003). Κατοίκιση και κατοικία : Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής . Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Βρυχέα, Άννη (2004). Χωρικές συγκρούσεις σε ασύμβατες διαδρομές. Σκέψεις με αφορμή εμπειρίες αντιστάσεων στα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Περιοδικό Γεωγραφίες, Τεύχος 7: 141-150
Δήμος Θηβαίων (1987). Καταγραφή της καθημερινής ζωής μέσα από το χώρο: Αποτύπωση του παλιού προσφυγικού συνοικισμού στη Θήβα. Θήβα: Έκδοση Δήμου Θηβαίων – ΔΕΠΟΑΘ.
Δήμος Θηβαίων (1988). Σεβασμός στη συλλογική μνήμη των κατοίκων μιας πόλης. Θήβα: Έκδοση Δήμου Θηβαίων – ΔΕΠΟΑΘ.
Δήμος Θηβαίων (1988). Συμμετοχικός σχεδιασμός, Δύο χρόνια δράσης στον προσφυγικό συνοικισμό της Θήβας. Θήβα: Έκδοση Δήμου Θηβαίων – ΔΕΠΟΑΘ.
Δήμος Θηβαίων (1992). Συμμετοχικός σχεδιασμός στον προσφυγικό συνοικισμό στη Θήβα .
Θήβα: Έκδοση Δήμου Θηβαίων – ΔΕΠΟΑΘ.
Σταυρίδης, Σ. (2005) “Άννη Βρυχέα: Διασταυρώνοντας την αρχιτεκτονική με την κοινωνική κριτική”, Η Κυριακάτικη ΑΥΓΗ, Αναγνώσεις, 27 Φεβρουαρίου, σελ.19
Στριγκλόγιαννης, Σέργιος (2021). Άννη Βρυχέα: Διευρύνοντας τα όρια της αρχιτεκτονικής. Στο Διαπλοκές του Χώρου. Ήθος -Κοινωνικές πρακτικές-Αρχιτεκτονική. Επιμέλεια: Κ.Τσουκαλά, Αθήνα: Εκδόσεις Επίκεντρο, σελ.12
Μια κατοικία για όλους/ες σε οικισμούς ανθρώπινους και βιώσιμους, Συμβολή στην συζήτηση για την προετοιμασία της συνδιάσκεψης HABITAT II στην Κωνσταντινούπολη (Μάιος 1996). Αθήνα: Έκδοση Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος.
Lefebvre, Henri (1979). Η καθημερινή ζωή στον σύγχρονο κόσμο, μετάφραση Δανάη Μυλωνάκη, επιμέλεια μετάφρασης Γιάννης Κρητικός, Αθήνα : Ράππα
Henri Lefebvre and Christine Levich. The Everyday and Everydayness, Yale French Studies , 1987, No. 73, Everyday Life (1987), pp. 7-11.Published by: Yale University Press.Stable URL: https://www.jstor.org/stable/2930193
Appadurai, Arjun (2003). “Archive and Aspiration,” στο Information is Alive, Joke Brouwer and Arjen Mulder (Editors): 14-25. Rotterdam: V2_Publishing/NAI Publishers.
Stavrides, Stavros. “Shared heterotopias: learning from the history of a social housing complex in Athens.” Common Space: The City as Commons. London: Zed Books Ltd, 2016. 65–94. Bloomsbury Collections. Web. 12 Jan. 2023. http://dx.doi.org/10.5040/9781350219267.ch-003>
Space, Difference, Everyday Life: Reading Henri Lefebvre. Edited by Kanishka Goonewardena, Stefan Kipfer, Richard Milgrom, Christian Schmid. 2008 Taylor & Francis
Πηγές Εικόνων:
Εικόνες 1-2: Ερνεστίνα Καρυστιναίου-Ευθυμιάτου / Σέργιος Στριγκλόγιαννης
Εικόνες 3-4: Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
Εικόνες 5-6: Οι εικόνες αντλήθηκαν από το τεύχος: ‘Συμμετοχικός σχεδιασμός στον προσφυγικό συνοικισμό στη Θήβα’.
Εικόνα 7-9: Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
Εικόνα 10: Η εικόνα αντλήθηκε από το τεύχος: ‘Συμμετοχικός σχεδιασμός στον προσφυγικό συνοικισμό στη Θήβα’.
Εικόνες 11-14: Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
Εικόνες 15-16: Οι εικόνες αντλήθηκαν από το τεύχος: ‘Καταγραφή της καθημερινής ζωής μέσα από το χώρο: Αποτύπωση του παλιού προσφυγικού συνοικισμού στη Θήβα’.
Εικόνες 17-31: Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
Εικόνες 32-36: Αρχείο Σταύρου Σταυρίδη
Εικόνα 38: Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
Εικόνα 39: Αρχείο Σταύρου Σταυρίδη
Ευχαριστίες:
Μαρία Χαϊδοπούλου Βρυχέα
Εργαστήριο Τεκμηρίωσης της Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π
Μαρία Ξηρογιάννη, Υποψήφια Διδάκτωρ Τομέα ΙΙΙ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
[1] Βρυχέα, Άννη (2003). Κατοίκιση και κατοικία : Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής . Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Περισσότερα για το βιβλίο και τα περιεχόμενά του στην ενότητα παρακάτω.
[2] Appadurai, Arjun (2003). “Archive and Aspiration,” στο Information is Alive, Joke Brouwer and Arjen Mulder (Editors): 14-25. Rotterdam: V2_Publishing/NAI Publishers
[3] Vrychea Haidopoulos, A. (1979) La publicité immobilière: Recherche sur les modèles de la vie quotidienne, PhD. thesis, Paris: Université X
[4] Lefebvre, Henri (1979). Η καθημερινή ζωή στον σύγχρονο κόσμο, μετάφραση Δανάη Μυλωνάκη, επιμέλεια μετάφρασης Γιάννης Κρητικός, Αθήνα : Ράππα, σελ.55
[5] Bρυχέα, Α. (1995) Αναλυτικό Βιογραφικό Άννης Βρυχέα (online), σελ.11. Δημοσιευμένο στο Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων 1923-1981. ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ Τμήμα Αττικής, https://www.femarch.gr/vrychea/ (προσπελάστηκε στις 29 Ιανουαρίου 2023)
[6] Το μάθημα επιλογής που δίδασκε τότε, η Άννη Βρυχέα από κοινού με τη Ντίνα Βαϊου, αργότερα μετονομάστηκε σε “Φύλο και Χώρος”. Διδάσκεται μέχρι σήμερα, ενώ στην κατεύθυνση αυτή έχουν ενταχθεί ακόμη δύο σχετικά μαθήματα επιλογής.
[7] Άννη Βρυχέα. Κείμενο με τίτλο : «Να ψάξουμε να βρούμε την εικόνα της πλατείας, αν η πόλη άνηκε και σε μας». Κοινωνικό Φύλο και Λειτουργία της πόλης. Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
[8] Ευρωπαϊκή Χάρτα για το Δικαίωμα των Γυναικών στην Πόλη, σελ. 4, Αρχείο Άννης Βρυχέα.Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
[9] Gender and Decision Making Process in Urban Planning and Housing. Dina Vaiou and Anne Vrychea, Faculty of Architecture, National Technical University of Athens, 1993
[10] Teaching Gender, Teaching as a gendered person. An experience from Athens. Gender and Decision Making Process in Urban Planning and Housing. Dina Vaiou and Anne Vrychea, Faculty of Architecture, National Technical University of Athens, 1993. Final Report.
[11] Το υλικό προετοιμασίας για το βιβλίο βρίσκεται στο Αρχείο.
[12] Άννη Βρυχέα. Κείμενο με τίτλο : «Να ψάξουμε να βρούμε την εικόνα της πλατείας, αν η πόλη άνηκε και σε μας». Κοινωνικό Φύλο και Λειτουργία της πόλης. Αρχείο Άννης Βρυχέα, Τομέας ΙΙΙ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
[13] Στην αρχική ομάδα μελέτης (Μάρτιος 1984 – Νοέμβριος 1985) συμμετείχαν οι: Α. Βρυχέα, Αρχιτέκτων -Λέκτορας; Τ. Κατερίνη, Αρχιτέκτων; Δ. Μαλασπίνας, Αρχιτέκτων/Πολεοδόμος; Ν. Μελαμπιανάκη – Αρχιτέκτων, και οι φοιτητριες/ες αρχιτεκτονικής: Γ. Αναγνωστόπουλος; Ε. Βαρουχάκη; Τ. Μουτσίδου; Ν. Μπελαβίλας; Ε. Ξανθοπούλου; Α. Παναγοπούλου; Γ. Πατρίκιος; Σ. Ράντου; Α. Ταλιαδώρου; Β. Τροβά.
[14]Δήμος Θηβαίων (1988). Συμμετοχικός σχεδιασμός, Δύο χρόνια δράσης στον προσφυγικό
συνοικισμό της Θήβας. Θήβα: Έκδοση Δήμου Θηβαίων – ΔΕΠΟΑΘ.
[15] Στη δεύτερη φάση του προγράμματος (Νοέμβριος 1985 – Νοέμβριος 1989) στην ομάδα συμμετείχαν οι: Α. Βρυχέα; Τ. Κατερίνη, Αρχιτέκτων; Δ. Μαλασπίνας, Αρχιτέκτων/Πολεοδόμος; Ν. Μελαμπιανάκη – Αρχιτέκτων. Συνεργάτες σε διάφορα αρχιτεκτονικά θέματα οι αρχιτέκτονες μηχανικοί: Β. Τροβά και Μ. Βυριράκη; οι πολιτικοί μηχανικοί: Δ. Γουσέτης, Τ. Πλαίνης, Α. Βουδούρης; η κοινωνική λειτουργός Δ. Φιλίππου, και τέλος οι ψυχολόγοι: Ζ. Αρχοντάκη και Σ. Ντερακοπιάν.
[16] Στην ομάδα εργασίας του ΤΕΕ συμμετείχαν οι αρχιτέκτονες/ισσες: Α. Βρυχέα, Μ. Μπαμπάλου – Νουκάκη, Δ. Κωτσάκης, Α. Σαπουνάκης, Γ. Κορναράκης, Γ. Πλατσάκης, Α. Καραμούζη.
[17] Μια κατοικία για όλους/ες σε οικισμούς ανθρώπινους και βιώσιμους, Συμβολή στην συζήτηση για την προετοιμασία της συνδιάσκεψης HABITAT II στην Κωνσταντινούπολη (Μάιος 1996). Αθήνα: Έκδοση Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος.
[18] Η ερευνητική ομάδα του προγράμματος συγκροτήθηκε από τις/τους: Επιστημονική Υπεύθυνη: Αννη Βρυχέα. Ομάδα συμβούλων της επιστημονικού υπευθύνου: Δ. Γουσέτης, Ντίνα Βαϊου, Κ. Χατζημιχάλης, Χ. Γολέμης (οικονομολόγος). Ειδικοί σύμβουλοι: Δ. Διαλέτης (υπεύθυνος πληροφορικής), Τ. Φραγκούλης (υπεύθυνος για το οπτικοακουστικό). Υπεύθυνοι Τοπικών ομάδων: 3eme Ouest – Γαλλία: Andre Gachet (πολεοδόμος), Gerald Mayer (κοινωνιολόγος), Malvarossa – Ισπανία: Josep Ricou (οικονομολόγος), Joan Boronat (αρχιτέκτων), Hontse Font (κοινωνιολόγος), Μανιάτικα – Ελλάδα: Β. Τροβά (αρχιτέκτων), Ν. Μπελλαβίλας (αρχιτέκτων), Χ. Γολέμης (οικονομολόγος), Ν. Ανανιάδης (δημοσιογράφος), Annessens – Βέλγιο : N. Heim . Συντονιστής: Claude Chigot
[19] “Αρχείο Κατοικίας”, Φορέας Χρηματοδότησης: Ε.Μ.Π., Αθήνα 1993, Α. Βρυχέα (επιστημονική υπεύθυνη), Ν.Μπελαβίλας, Β. Τροβά.
[20] Κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1989-90 η Βρυχέα συμμετείχε στη διδακτική ομάδα του μαθήματος Κατοικία/Χρήστης Έρευνα για την κατοικία με Θέμα: Παρατήρηση, Καταγραφή και Αξιολόγηση των στοιχείων του χώρου της κατοικίας, σε διαφορετικές περιοχές της Αθήνας, όπου είναι αποτυπωμένες οι ομοιότητες και οι αντιθέσεις (ιδιαιτερότητες) διαφορετικών τρόπων ζωής.
[21] Stavrides, Stavros. “Shared heterotopias: learning from the history of a social housing complex in Athens.” Common Space: The City as Commons. London: Zed Books Ltd, 2016. 65–94. Bloomsbury Collections. Web. 12 Jan. 2023. http://dx.doi.org/10.5040/9781350219267.ch-003>, σελ.81-82.
[22] Κατά τα ακαδημαϊκά έτη 1996-2004, το Μάθημα: Κατοικία-Χώρος-Χρήστης/τρια, Εξάμηνα 4ο-5ο, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ι, Ευρύτερη Γνωστική Περιοχή: Προβλήματα κατοίκησης συγκεκριμένης ομάδας κατοίκων σε υποβαθμισμένη περιοχή. Προγραμματισμός και σχεδιασμός με τη συμμετοχή των χρηστών/τριών, που επικεντρώθηκε στα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας διδάχθηκε κατά σειρά από τις παρακάτω διδακτικές ομάδες:
Οκτώβριος 1996. Διδακτική Ομάδα: Α. Βρυχέα (Καθηγήτρια), Σ. Ξενόπουλος (Αναπλ.Καθηγητής), Α.Κούρκουλας (Λέκτορας), Γ. Χαϊδόπουλος (Λέκτορας) Θέμα: Ποιοτικές παρεμβάσεις αναβάθμισης για την επανακατοίκηση στον συνοικισμό «Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας». Η συγκρότηση των ενδιάμεσων χώρων.
Οκτώβριος 1997. Διδακτική Ομάδα: Α. Βρυχέα (Καθηγήτρια), Σ. Χαραλαμπίδου (Επικ. Καθηγήτρια ), Α.Κούρκουλας (Λέκτορας), Γ. Χαϊδόπουλος (Λέκτορας), Γ. Αίσωπος, Κ. Γιαννόπουλος) (Υποψήφιοι διδάκτορες). Θέμα: Αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις αναβάθμισης σε συγκρότημα προσφυγικών πολυκατοικιών στο κέντρο της Αθήνας. (Λ. Αλεξάνδρας, Λυκαβηττός, Λ. Συγγρού).
Φεβρουάριος 2000. Διδακτική Ομάδα: Α. Βρυχέα (Καθηγήτρια), Γ.Παρμενίδης (Αν.Καθηγητής). Β.Κρητικός (Υποψηφ. Διδάκτορας). Θέμα: Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις αναβάθμισης σε συγκρότημα κατοικιών στο κέντρο της Αθήνας: Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας
Μάρτιος 2003. Διδακτική Ομάδα: Α. Βρυχέα (Καθηγήτρια), Στ. Σταυρίδης (Λέκτορας), Δ. Σεβαστάκης (Λέκτορας), Β. Κρητικός (Λέκτορας Π.Δ. 407), Κ.Πολυχρονιάδη (Μ.Σπουδάστρια). Θέμα: Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις αναβάθμισης σε συγκρότημα κατοικιών στο κέντρο της Αθήνας: Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. (στα πλαίσια της αναβάθμισης των συνθετικών μαθημάτων εισάγεται η παράμετρος του φύλου στο χώρο)
Μάρτιος 2004. Διδακτική Ομάδα: Α. Βρυχέα (Καθηγήτρια), Στ. Σταυρίδης (Λέκτορας), Γ. Μαρνελάκης (Λέκτορας Π.Δ. 407/80), Μ.Κοπανάρη (Υποψήφια διδάκτωρ). Θέμα: Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις αναβάθμισης σε συγκρότημα προσφυγικών κατοικιών: Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. (στα πλαίσια της αναβάθμισης των συνθετικών μαθημάτων εισάγεται η παράμετρος του φύλου στο χώρο)
Το μάθημα με το ίδιο θέμα, συνεχίστηκε για πολλά χρόνια, και μετά την απώλεια της Άννης Βρυχέα από τους διδάσκοντες του τομέα ΙΙΙ.
[23] Συνέντευξη με την καθηγήτρια Ντίνα Βαϊου, στα πλαίσια της έρευνας «Η αρχιτεκτονική ως ποίηση στην καθημερινή ζωή: Οι χώροι και οι χρόνοι του καθημερινού μέσα από το αρχείο της Άννης Βρυχέα»
Ο Σταύρος Σταυρίδης είναι Δρ. αρχιτέκτονας, καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, όπου διδάσκει αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και θεωρία στο προπτυχιακό και μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών. Η έρευνά του εστιάζεται στις μορφές των χειραφετητικών χωρικών πρακτικών και στις διαδικασίες διεκδίκησης και παραγωγής των κοινών στην πόλη. Μετείχε και μετέχει σε πρωτοβουλίες που αφορούν την εκπαίδευση, τις κοινωνικές ελευθερίες και τη διεκδίκηση του «δικαιώματος στην πόλη».
Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του: Η συμβολική σχέση με το χώρο (1990), Διαφήμιση και το νόημα του χώρου (1996), Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή (2002 Κρατικό βραβείο δοκιμίου, 2019), Η υφή των πραγμάτων (1996 σε συνεργασία με τη φωτογράφο Ε. Κώτσου), Μετέωροι χώροι της ετερότητας (2010), Towards the City of Thresholds (2011, 2019, επίσης στα Ισπανικά και τα Τούρκικα) Common Space. The City as Commons (2016, Κοινός Χώρος. Η πόλη ως τόπος των κοινών, 2018, επίσης στα Πορτογαλικά, τα Τούρκικα και προσεχώς στα Σέρβικα, τα Ιταλικά και τα Γερμανικά), Common Spaces of Urban Emancipation (2019) και έχει επιμεληθεί τη συλλογή κειμένων Μνήμη και εμπειρία του χώρου (2006). Έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων στα Ελληνικά, τα Αγγλικά, τα Γαλλικά, τα Ισπανικά και τα Πορτογαλικά, τα οποία ερευνούν τη νοηματοδότηση του αστικού χώρου και τις πρακτικές της κατοίκησής του. Είναι διευθυντής του Διατμηματικού Προγράμματος του ΕΜΠ Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός και του Εργαστηρίου της Σχολής Αρχιτεκτόνων: Αρχιτεκτονικός Χώρος και Επικοινωνία.
Αναλυτικά στοιχεία στις σελίδες
http://www.arch.ntua.gr/index.php/person/stayros-stayridis/
http://courses.arch.ntua.gr/stavrides.html?i=125566
Ο Σέργιος Στριγκλόγιαννης είναι απόφοιτος της αρχιτεκτονικής σχολής του Universität Stuttgart, με μεταπτυχιακές σπουδές στο KU Leuven (M.Sc. in Human Settlements), και υποψήφιος διδάκτορας στον τομέα Τομέα 3 – “Αρχιτεκτονική Γλώσσα, Επικοινωνία και Σχεδιασμός” της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στα αστικά κοινά, τη συμμετοχή και στις πρακτικές επανοικειοποίησης του αστικού χώρου, με έμφαση στην αστική τέχνη. Ως υποψήφιος διδάκτορας έχει προσφέρει επικουρικό έργο σε προπτυχιακά μαθημάτα της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. και έχει συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια και εργαστήρια.
Η Ερνεστίνα Καρυστιναίου Ευθυμιάτου γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στη Νάξο. Σπούδασε αρχιτεκτονική (Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2012), και αυτή τη στιγμή εκπονεί τη διδακτορική της διατριβή στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ (Τομέας ΙΙΙ Αρχιτεκτονική Γλώσσα, Επικοινωνία και Σχεδιασμός), με τίτλο «Εικονογραφικές Αναπαραστάσεις της εξορίας: το σώμα και ο χώρος». Η έρευνά της επικεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους φωτογραφικά τεκμήρια από θεσμικά και προσωπικά αρχεία κατασκευάζουν την εικόνα του χώρου της εξορίας στα νησιά Τρίκκερι και Γυάρο.
Είναι κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος από το Δ.Π.Μ.Σ. «Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός» του ΕΜΠ (2017). Έχει εργαστεί σαν ελεύθερη επαγγελματίας, σαν εκπαιδεύτρια σε ζητήματα αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε παιδιά πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, και έχει παράσχει επικουρικό διδακτικό έργο στη Σχολή Αρχιτεκτόνων. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν περιοχές συνάντησης της θεωρίας για την κατοίκηση του χώρου και της εικόνας, το χώρο στη συνθήκη της εξαίρεσης, και την έρευνα σε αρχεία.